به گزارش روابط عمومی دانشگاه ادیان و مذاهب، چهارمین نشست از کرسی‌های ترویجی سال تحصیلی 96-95 با عنوان «گردشگری چگونه صورتی از دین‌داری جدید را بازنمایی می‌کند» برگزار شد.

در این نشست که روز پنج‌شنبه 14 اردیبهشت 96 برگزار شد دکتر الله‌کرم کرمی‌پور عضو هیئت‌علمی دانشگاه ادیان و مذاهب در جایگاه ارائه‌دهنده کرسی و دکتر جبار رحمانی عضو هیئت‌علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به‌عنوان ناقد حضور داشتند.

در بخش نخست این نشست دکتر کرمی پور با بیان مقدمه‌ای وارد موضوع شد و هدف از این نشست را پاسخ به دو سؤال دانست: اول اینکه دلیل رشد سفرهای زیارتی به‌ویژه در قالب پیاده‌روی چیست و آیا دین در جامعه ما به سمت مناسکی شدن و تأکید بر ظواهر دین به‌جای باطن آن، پیش می‌رود؟ و سؤال دوم اینکه چرا درگذشته سفرهای زیارتی با حاشیه‌های معنوی خاصی مانند قربانی دادن از سوی زائر همراه بود اما امروزه تفریح و سیاحت با سفر زیارتی آمیخته‌شده و به‌نوعی تفریح برای مردم اهمیت پیداکرده است؟

وی در ادامه به روش تحقیقاتی خود در این موضوع اشاره کرد و گفت: در این تحقیق من سعی کردم مطالعات تئوریک و کتابخانه‌ای را با مطالعات و مشاهدات میدانی تلفیق کنم و در رفتار کنشگران زیارت دینی با روش بازنمایی (representation)، که از طریق نشانه‌شناسی و رمزگشانی و تحلیل زمینه‌ها و کاربست‌ها و ساختارهای جمعی و نیز فهم نوعی دین‌داری عمومی معنای کنش و عمل اجتماعی صورت می‌گیرد، پاسخ سؤالات این‌چنینی را بیابم.

کرمی پور در ادامه به تغییر ایجادشده در دلایل و اهداف گردشگری و سفر اشاره کرد و گفت: درگذشته سفر و گردشگری بیشتر دلایل و اهداف اقتصادی داشت و از سوی تجار انجام می‌شد اما امروزه این کنش عمومیت پیداکرده و زیارت و امور دینی نیز به انگیزه‌های انجام آن اضافه‌شده است.

وی در ادامه ارائه تعریفی واحد از گردشگری و انگیزه‌های آن را در دنیای امروز دشوار دانست و گفت: ازآنجاکه انگیزه‌های سفر امروزه متشکل از انگیزه‌های خردی مانند سیاحت، تجارت، اوقات فراغت، آرامش، زیارت و دیگر انگیزه‌هاست نمی‌توان تعریف واحدی از گردشگری و انگیزه‌های آن به دست آورد.

دکتر کرمی پور افزود: لذا می‌توان گفت اکنون‌که مظاهر مدرن و فردیت انسان امروز را محاصره کرده است مکان‌ها، نقش و نگارها، زیارت گاه‌ها، معماری‌ها و موزه‌ها و «مواجهه با دیگری مهم» به مقوله اساسی برای «آشنایی» و «احساس آرامش» و «معنا بخشی» و خروج از فردیت و نیز حرکت و پویایی جمعی و انرژی بخشی تبدیل‌شده است. امر معنوی را در قالب مظاهرِ جمعی و مناسکی و کنش جماعتی دیندارانه و فرم‌های گوناگون دینی از طریق پیاده‌روی و مسافرت و تفریح به مقولات جدی برای درک امر معنوی تبدیل کرده است و اماکن مقدس گویا می‌روند کارکردهای معنا بخشی و آرامش بخشی از طریق مسافرت و مواجهه را پیدا کنند. امروزه بسیاری از تجربه‌های دینی کنش گران از طریق چنین مواجهه‌ای به دست می‌آید. گزارش و گویه های آنان بیان حس «غریب» و «خوش» و «کم یاب» در متن مواجهه با طبیعت، زندگی گذشتگان، زیارت گاه‌ها، آرامستان ها، ایوان‌ها، قدم گاه‌ها و مسیرها و جاده‌ها است که به پتانسیل‌های زیادی برای مسافرت تبدیل‌شده‌اند.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه ادیان و مذاهب خاطرنشان کرد: ما امروزه بامطالعه نوع دینداری کنشگران دینی به این نتیجه می‌رسیم که عمل زیارت و مشاهده مردمان دیگر و سرزمین‌های دیگر در این نوع دینداری تغییرات زیادی ایجاد کرده و آن را از حالت جمود درآورده است.

وی با اشاره به وجود اماکن مقدس در همه ادیان و مروری بر آن‌ها به تأثیر این اماکن و زیارت‌های دیگر ادیان بر انواع مشابه آن در اسلام و نوع زیارت مسلمانان تأثیر گذاشته است.

کرمی پور برای ارائه مبنایی نظری برای توضیح موضوع بحث گفت: جورج زیمل جامعه‌شناس آلمانی که جامعه را برآیند تعاملات اجتماعی می‌داند در مطالعات خود با رجوع به فلسفه کانت و دوگانه نومن و فنومن او، دوگانه فرم و محتوا را ارائه می‌دهد و میان ذات معقول و پدیدار تفکیک قائل می‌شود و به این نتیجه می‌رسد که ما نمی‌توانیم به ذات امور پی ببریم بلکه فقط به پدیدار آن می‌توانیم شناخت پیدا کنیم.

دکتر کرمی پور ادامه داد: مناسک و آداب زیارت درواقع حاصل باورهای فردی و درونی افراد است که فرم و شکل پیداکرده و در اثر تعامل افراد جامعه باهم، این فرم‌ها و محتواها بر هم تأثیر می‌گذارند.

لذا با استفاده از این مبنای نظری می‌توان به این نتیجه رسید که امروزه مناسک عزاداری و زیارتی ما از قبیل پیاده‌روی که فرم و صورت باورهای دینی فردی افراد هستند در حال شکل دادن محتوا و ذات دینداری افراد است و رفته‌رفته این آیین‌ها و اماکن زیارتی جا را برای اعتقادات فردی تنگ‌تر می‌کنند.

وی به‌عنوان مثالی گفت: اگر امروزه مثلاً می‌بینیم در یک روستا مردم امامزاده‌ای را آبادتر می‌کنند همان انگیزه‌های تلفیقی سیاحتی و زیارتی زائران را در این کار مدنظر دارند.

کرمی پور افزود: من این را می‌خواهم تأکید کنم که ما امروز در جامعه خود شاهد آن هستیم که امور فرمال و صوری و مناسکی جا را برای امور محتوایی و فردی و پنهان در مقوله دینداری تنگ‌تر کرده است و مسیرهای دینداری در زیارت در حال تبدیل‌شدن به‌نوعی تفریح و بودن با دوستان و در قالب گشت‌وگذار و تلفیقی از تفریح و زیارت است.

دکتر کرمی پور بحث خود را به‌طور خلاصه چنین گفت که امروزه در جامعه ما جنبه‌های فردی، اخلاقی، عرفانی و موسیقایی و فرهنگی دین در مقایسه با جنبه‌های بیرونی، فرمال و صوری آن در حال کمرنگ شدن است.

در بخش دوم این نشست دکتر جبار رحمانی به‌نقد بحث دکتر کرمی پور پرداخت و ضمن اعلام موافقت با کلیت آن گفت که چند حاشیه به آن خواهد زد.

اختلاف‌نظر در نحوه کاربرد دوالیسم زیمل در این بحث از حاشیه‌های دکتر رحمانی به مباحث دکتر کرمی پور بود. جبار رحمانی در این زمینه گفت: انجام مناسک را نمی‌توان دینداری سطحی دانست چراکه درواقع مناسک و انجام آن درواقع نمود ایمان و اعتقادات شخص است و تا وقتی‌که فرد به آن پایبند است نشان از آن است که فرد ایمان دارد و این مناسک ایمان را در فرد تقویت نیز می‌کند.

رحمانی این را نیز اضافه کرد که البته ایمان کلامی و زبانی دینداری سطحی است و شخص نمی‌تواند ادعای ایمان کند اما حاضر به انجام هیچ اعمالی نباشد.

رحمانی در ادامه زیارت را درگذشته شامل بسته‌ای از اعمال متعدد شامل قربانی، غسل و دیگر امور خواند و افزود: هرچند امروزه زیارت با هتل‌های لوکس و امکاناتی چون جکوزی همراه شده اما هنوز زیارت است و در جریان و نمی‌توان آن را به سبک شدن زیارت تعبیر کرد.

دکتر رحمانی آیین‌ها و مناسک را فی‌نفسه خلاق و آفریننده و ایجادکننده ایمان دانست و گفت که این رابطه را بین ایمان و مناسک باید دوسویه دید و به‌عنوان یک پکیج و نه به‌صورت مجزا.

رحمانی با ذکر مثالی درباره حج افراد مرفه و با علایق سکولار گفت که هر چه فرد مناسک را با جدیت و دقت بیشتری انجام دهد ایمان قوی‌تری و عمیق‌تری دارد و هر چه مناسک را سطحی بداند ایمان او هم‌سطحی خواهد بود.

رحمانی با اشاره به نقش مهم بازار، اقتصاد و رویکرد سودگرا گفت که هرچند با این موضوع موافق است که آسان و تجملی شدن زیارت به کاهش معنویت و جنبه قدسی آن منجر شده اما ازنظر وی این به معنای غلبه فرمالیسم نیست بلکه آنچه امروزه این اتفاق را رقم‌زده سرایت کردن نگاه اقتصادی به حوزه زیارت است و گردانندگان کار باید متوجه این موضوع باشند تا از غلبه اقتصاد و نگاه سودآور در این حوزه خودداری کنند.

دکتر کرمی پور در پاسخ به نقدهای دکتر رحمانی رابطه متقابل خلاقیت و سازندگی میان صورت و محتوای دینداری را پذیرفت ولی با ذکر مثال اعتکاف در حال حاضر این نکته را خاطرنشان کرد که نهادی شدن و سیستماتیک شدن مناسک دینی به‌تدریج به سطحی شدن آن می‌انجامد.

وی در پایان این موضوع را دارای پتانسیل زیادی برای سؤالات و پژوهش‌های بیشتر دانست که می‌تواند به تولید علم در حوزه دینداری،‌ زیارت و مناسک کمک کند.

دقایق پایانی این نشست به سؤالات حاضران اختصاص داشت.