نخستین جلسه از دوره دین و گردشگری؛ نگاهی نو با عنوان «مطالعات دانشگاهی دین و گردشگری» برگزار شد.
دکتر حمیده امیریزدانی دبیر علمی این دوره در یادداشتی به ارائه گزارشی از آغاز این دوره، نشست نخست و سخنرانی دکتر علی افشار پرداخته است که در ادامه تقدیم می‌گردد:
اولین روز از مدرسه تابستانه دین و گردشگری عصر روز گذشته به‌خوبی برگزار شد. افراد با تحصیلات و پیشه‌های متفاوتی در دوره شرکت کردند؛ کارمند شهرداری در بخش آرامستان تخت فولاد اصفهان و اداره پژوهش شهرداری اصفهان، مسئول زیباسازی استان تهران، مدرس دانشگاه، خادم افتخاری حرم حضرت معصومه(س)، مسئول بین‌الملل مسجد نصیرالملک و سایت علی بن حمزه شیراز، کارمند شرکت هواپیمایی ماهان در فرودگاه امام خمینی(ره)، پژوهشگر آزاد و خادم افتخاری امام‌زاده صالح(ع). مشارکت‌کنندگان همگی دانشجو در مقاطع تحصیلات تکمیلی ارشد و دکتری بوده و در رشته‌های مختلف علوم انسانی همچون گردشگری، گردشگری مذهبی، برنامه‌ریزی توریسم، مطالعات تطبیقی ادیان، تاریخ ایران، تاریخ تشیع و فلسفه در حال تحصیل‌‌اند.
نشست نخست به معارفه و کلیات گذشت. گرچه این نشست برخط و به صورت مجازی برگزار شد، با این‌حال یک به یک افراد مشارکت نسبتاً خوبی در بحث داشته و پرسش‌ها، ابهامات، دغدغه‌ها و انتظارات خود را پیرامون موضوع «دین و گردشگری؛ نگاهی نو» مطرح نمودند. در دو جلسه آغازین، دقایقی دکتر مفتاح، ریاست محترم دانشکده ادیان و دکتر مهراب صادق‌نیا، مدیرگروه ادیان ابراهیمی این دانشکده مطالبی را درباره دانشگاه ادیان و مذاهب، میزبان این برنامه بیان کردند. مسائل دیگری همچون مطالعات بینارشته‌ای، فلسفه علم و پرسش از گستره دانش مطرح شد. در ادامه خودم هم چشم‌اندازی مینیمالیستی در خصوص مطالعات دانشگاهی دین و گردشگری ارائه دادم.
وقتی زیارت هم «اعیان‌سازی» می‌شود
نشست دوم مدرسه تابستانه «دین و گردشگری؛ نگاهی نو» سه‌شنبه دوم شهریور ماه، با حضور دکتر علی افشار، عضو هیأت علمی مؤسسه آموزش عالی اقبال لاهوری مشهد به میزبانی دانشکده ادیان در دانشگاه ادیان و مذاهب به صورت مجازی برگزار شد. تخصص اصلی دکتر علی افشار، معماری و شهرسازی است و پروژه‌های زیادی را در زمینه معماریِ گردشگری تا به امروز در دانشگاه‌های خارجی و داخلی و نیز فضاهای شهری در دست اجرا داشته است. وی به بیش از پنجاه کشور مختلف آسیایی- اروپایی سفر کرده و در سمت داور جشنواره‌های فیلم‌های توریسم و استاد مدعو در دانشگاه‌های خارج از ایران حاضر شده است. افشار در حال حاضر از همکاران پروژه جندی‌شاپور با موضوع «زیارت» –پروژه مشترک دانشگاهی ایران- فرانسه – است. از او در سال 1390 برای مدیریت پروژه بافت به‌سازی حرم امام رضا(ع) دعوت به همکاری شد.
موضوع نشست، «اعیان‌سازی زیارت و فرایند توسعه شهری در مشهد» بود که با ارائه تصاویری از نقشه مشهد از اواخر دوره قاجار و پهلوی ضمن توضیحات بسیار شنیدنی ارائه شد. موضوعاتی از جمله: فلسفه زنان نوغان، آداب زیارت، اعیان‌سازی زیارت، روح مکان و سندرومِ ونیز و آمستردام بیچ(ساحل آمستردام) از جمله اصلی‌ترین محورهای بحث سخنران بحث بودند.
افشار بیان کرد: برای زیارت آدابی هست. زیارت ملاقات دیداری است که همراه با ارتباط فکری، روحی و قلبی باشد. این ارتباط قلبی که باید در زیارت محقق شود، با توجه به معرفت انسان محقق می‌شود و هرچند این توجه متمرکزتر باشد، ارزش این زیارت و ملاقات افزایش پیدا می‌کند. برای زیارت آدابی هست و اگر به خوبی رعایت نشود، نفسِ زیارت از بین می‌رود. آداب زیارت با روحِ بنا و روحِ فضا گره خورده است و اگر این روح حفظ نشود، تجربه زائر و یا گردشگر دستخوش تحوّلات جدی می‌شود. وی افزود: مشهد موجودی زنده است؛ شهری پویا که صبح و شب تمام وقت زنده و بیدار است. مسیر خانه- حرم، حرم- خانه تجربه‌زیسته بسیاری از ما – چه به عنوان زائر و چه به عنوان ساکن شهر- بوده است. اما آمار کنونی نگران‌کننده است. طول اقامت‌ها کم شده است و هزینه‌های آن‌چنانی اقامت در هتل‌ها و پرواز به مشهد، تجربه زائران را متفاوت از روزگار پیشین کرده. هر چند بر خلاف تصور عمومی، همچنان هم زیارت اصلی‌ترین انگیزه مسافران به این شهر است، اما کیفیت زیارت با گذشته از اساس متفاوت است و فاصله زیاد تا حرم و شکل‌گیری نیازهای جدیدی در مسافران، از جمله رفتن به پارک‌های آبی، و مراکز تفریحی- خدماتی مشهد از تعداد رفتن مسافران به حرم و یا تکرار دفعات زیارت کاسته است.
سخنران مدرسه تابستانه دین و گردشگری افزود: بحث رشد جدای از بحث توسعه است.توسعه development بر خلاف رشد growth یک امر همه جانبه است و مسائل اجتماعی، زیست‌محیطی، فرهنگی را به شکلی جامع و به نفع ساکنان شهر در نظر می‌گیرد. هر جای دنیا اگر ذرّ‌ه‌ای برای امور مذهبی اهمیت قائل باشند، محور پیشبرد پروژه‌ها را بر توسعه می‌گذارند و نه رشد. رشد صرفاً نگاه اقتصادی است و چپاول و تخریب را در پی دارد، در حالی که در توسعه، آرامش و حفظ سبک زندگی مهم است و به نوستالژی‌ها هم اجازه تکرار می‌دهد.
افشار تأکید کرد: همه پروژه‌های مشهد بر پایه اعیان‌سازی است و در مسیر توسعه و نه رشد. اعیان‌سازی زیارت تعبیری است که برای تبیین وضعیت موجود اماکن مقدس و زائران در شهرهای مذهبی بیان شد و اشاره به فرایندی از تغییرات اجتماعی و مکانی دارد که در آن محله‌های قدیمی برای برآوردن نیازهای مصرف‌کنندگان ثروتمند تغییر شکل می‌دهند.
وی افزود: از دیگر کلیدواژه‌های این بحث *سندروم ونیز *است که تعبیر بسیار مهمی در ادبیات توریسم است و اشاره به نارضایتی سکنه ونیز از حضور بی‌رویه گردشگران در شهر دارد. در کنار این مسئله، شعارهایی همچون «گردشگران تروریست‌اند» در شماری از سرزمین‌های پرتوریست در مخالفت با گردشگران راه افتاده است و برای حل کردن این مشکل، شهری مانند آمستردام، فضایی را برای گردشگران دورتر از شهر ساخته و نام آمستردام بیچ بدان داده تا گردشگران را برای کاهش تزاحمی که برای سکنه شهر دارند، به خارج از شهر برای عکاسی و تفریح بروند. در حالی که آمستردام اصلاً ساحل ندارد و این ترفندی است برای مدیریت گردشگران و پرهیز از مزاحمتشان برای ساکنان آمستردام.
افشار تصریح کرد: شهر موجودی زنده است که اگر به نیازهای آن توجهی نشود، همچون موجودی در حال احتضار باید به فراز بسترش رفت و به حالش غصه خورد. این که مشهد به سبب نیاز زوّار و به ویژه گردشگران روز به روز در حال رشد و نه در حال توسعه است، نگران‌کننده است.
