دهمین نشست از سلسله نشست‌های علمی پژوهشکده ادیان و مذاهب با عنوان «بررسی و نقد شبهات خمس» و با سخنرانی حجت‌الاسلام دکتر حسین رجبی عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب برگزار شد.

حجت‌الاسلام رجبی در این نشست علمی در تعریف خمس گفت: خمس و زکات از نظر فقهی دو واجبی است که به صراحت قرآن از ناحیه شارع مقدس بر عهده انسان‌ها گذاشته شده است. خمس یک حق مالی است که از جانب خدای متعال بر عهده مکلف البته بعد از شرایط و حد و حدودی که در سنت و روایات آمده نهاده شده است.

وی در ادامه گفت:‌ این شرایط مانند میزان آن، در قرآن نیامده بلکه در سنت آمده است و در قرآن فقط امر به پرداخت خمس شده است. خمس دو قسمت است خدا و رسول و ذی‌القربی که امامان هستند و نصف دیگر سادات فقیر هستند.

دکتر رجبی افزود: مهم‌ترین بحث در خمس، بحث درون‌دینی است و آن این که آیا اصلاً خمس در اسلام مطرح هست یا نه. می‌بینیم که به صراحت در قرآن به پرداخت خمس اشاره شده اما مورد آن را غنیمت ذکر کرده است. ولیکن این غنیمت بیشتر در محور غنائم جنگی و میدان‌های جنگ بوده است. نکته این که می‌گویند خمس از خصائص امت اسلامی است و در زمان ادیان دیگر نبوده است،‌ یعنی در مسیحیت و یهودیت مطرح نیست.

از نظر درون‌دینی، محور خمس روی مسائل جنگی است. در کتاب‌های غیر شیعه آمده است که خمس فقط به غنائم جنگی تعلق می‌گیرد. البته در بعضی کتب اهل سنت به «رکاز» یعنی معدن و چیزهایی که از درون زمین درآید نیز اشاره شده و گفته‌اند به آن نیز خمس تعلق می‌گیرد.

عضو هیئت علمی دانشگاه در ادامه گفت: یک بحث در خصوص خمس هم بحث درون‌مذهبی است. صحبت این است که خمس بر درآمد از کجای قرآن استفاده می‌شود؟ وهابیت می‌گوید این ساخته علمای شیعه است و برای این که درآمدی داشته باشند و حوزه‌هایشان را بگردانند، ساخته‌اند.

در پاسخ باید گفت، در فهم دینی معتقدیم که بعد از پیامبر اکرم(ص) باید به کسانی مراجعه کنیم که حقیقت دین را بدون اجتهاد و رأی و قیاس به دست آورده و در اختیار ما قرار می‌دهند. علاوه بر قرآن، در روایات شیعه خصوصاً امام صادق(ع) آمده که خمس به چیزهای دیگر هم شامل می‌شود. زمانی مصداقش فقط غنائم بوده و بعدها مصادیق دیگری یافته است.

حجت‌الاسلام رجبی هم‌چنین گفت: این شبهه یک جواب نقضی هم دارد. باید در جواب بگوییم یکی از چیزهایی که می‌گویید زکات واجب است، عشر می‌باشد. در روایات‌شان بسیار به عشر بر سرمایه و تجارت‌هایی که به دست می‌آورند،‌ اشاره شده است. باید پرسید در کجای قرآن آمده که بر سرمایه و تجارت زکات بدهید؟‌ در حالی که در فرمایش اهل‌بیت(ع) به صراحت آمده که بر فواید، خمس تعلق می‌گیرد. البته دو سه روایات داریم که می‌گوید «لا خمس الا فی الغنائم». از این روایت استفاده می‌شود که خمس فقط بر غنائم جنگی است. این روایت معارض با چندین روایت است که خمس به چیزهای دیگر هم تعلق می‌گیرد.

در روایات امام صادق(ع)، غنیمت به معنای فواید آمده است، همان‌طور که در لغت نیز به همین معنی آمده است. پس این آیه «واعلموا انما غنمتم من شیء‌ فان لله خمسه وللرسول و لذی القربی» دلالت بر این می‌کند که خمس بر هر چیز که منفعت دارد، تعلق می‌گیرد. در آیه مبارکه «فإن الله مغانم کثیره» نیز غنیمت به معنای منفعت است یعنی نزد خداوند منافع بسیار هست، حال فایده مادی یا معنوی.

گاه این مسئله را مطرح می‌کنند که روایاتی داریم که ائمه(ع) خمس را برای شیعیان‌شان بخشیده و حلال کرده‌اند. بنا بر این دلیل این که باید به فقها خمس پرداخت شود،‌ چیست؟ زکات، مالی است عمومی که موردش مشخص است و خود شخص هم می‌تواند پرداخت کند. اما خمس، حقی است بر امام یا حاکم شرع. ائمه(ع) این را با توجه به شرایط دوران می‌گفتند که پرداخت نکنند. یا در مورد شخص خاصی می‌گفتند لازم نیست و حلال کردیم. بنا بر این حلیت یک امر استثنایی است نه این که تا ابد حلال باشد، خصوصاً در روایاتی که به صراحت آمده هر مالی که به دست می‌آورید، خمسش را پرداخت کنید.

ائمه از دیدگاه قرآن و سنت و حدیث ثقلین مرجع فهم دین هستند. در آن دوره مشکلات و درگیری‌هایی بوده و زمینه اخذ چنین مالیاتی نبوده یا نیاز نداشتند ولی در دوره امام کاظم(ع) شرایط طوری بوده که ایشان اخذ می‌کردند. بنا بر این دلیل نمی‌شود که چون از آن زمان اخذ شده، پس خمس بر درآمد واجب نبوده است. حداقل این است که از زمان امام کاظم(ع) پرداخت می‌شده تا زمان امام حسن عسکری(ع). حتی اگر فقط از امام حسن عسکری(ع) هم چنین روایتی آمده باشد، برای ما حجت است و فرقی میان امامان نیست.

دکتر رجبی در ادامه افزود: ما دلیل خاصی نداریم که خمس را به فلان مرجع دهی. دلیل این است که چون مال امام است و در اختیار امام،‌و امروز امام به صورت فیزیکی حضور ندارد، ما نائب امام را در نظر می‌گیریم و چون آنان به مصالح و مفاسد امت و آن‌چه مورد رضایت امام است، آشناتر هستند، از این باب می‌گوییم در اختیار آنان قرار گیرد.

سؤال دیگر این است که آیا در زمان پیامبر اکرم(ص) خمس بر درآمد و منافع وجود داشته یا نه. یک وقت بحث تشریع است. مثلاً در بعضی روایات هست که احکامی در زمان پیامبر تشریع شده ولی فعلیت نیافته است و فعلیتش در زمان ظهور امام زمان(عج) است. اصل مسئله خمس در زمان پیامبر اکرم(ص) مورد اتفاق است. صریح قرآن هم همین است. در زمان پیامبر اکرم(ص) اکثر مردم فقیر و نیازمند بودند و موردی برای بحث فواید که الان مطرح است نبوده است. اما این بدان معنا نیست که واجب نبوده است. واجب بوده ولی محقق نشده است.

گفتنی است این نشست روز چهارشنبه نهم اردیبهشت‌ماه 1394 ساعت 11 در سالن کنفرانس شهید بهشتی برگزار شد.