به گزارش دانشکده علوم اجتماعی،ارتباطات و رسانه،دکتر محمدمهدی فتوره‌چی با اشاره به قابلیت‌های مختلف فضای مجازی که منجر به گرایش کاربران فضای مجازی بویژه جوانان و نوجوانان به آن شده است،گفت:«امروزه در عصری زندگی می‌کنیم که یک جهان فرهنگی جدید در حال شکل‌گیری است و ذائقه نوجوانان و جوانان ما تغییر کرده است».

این کارشناس علوم ارتباطات و اطلاعات در ادامه با اشاره به نتایج تز دکتری‌اش گفت: «با مقایسه اطلاعات موجود از کشورهای مختلف در زمینه گرایش و استفاده جوانان و نوجوانان از فضای مجازی همچون فرانسه با ایران می‌توان دریافت هرچند زمینه گذران اوقات فراغت یا اشتغال جوانان در آن کشور بیش از کشور ما فراهم است یا امکانات متعددی برای گذران اوقات فراغت در اختیار دارند، میزان گذران اوقات جوانان در هر دو کشور با هدف کنشگری در فضای مجازی مشابهت زیادی دارد، چراکه این فضا قابلیت‌های متنوعی دارد و صرفاً فقدان اشتغال یا فراهم نبودن اوقات فراغت جوانان ایرانی در فضاهای حقیقی باعث رجوع به این فضا نمی‌شود».

معاون علمی انجمن سواد رسانه‌ای ایران در ادامه برخی از ویژگی‌های خوب و بد تلفن همراه را برشمرد و ادامه داد: «امروزه گوشی‌های هوشمند به کاربران کمک کرده است تا دسترسی سریع‌تری به پیام رسان‌های اجتماعی داخلی و خارجی داشته باشند. امروزه گوشی‌های هوشمند جزء جدایی‌ناپذیر و هویت‌ساز کاربران عصر ما شده است، و به اصطلاح جزیی از بدن کاربران شده است. مثلاً گاهی که فراموش کرده و گوشی خود را در منزل جا گذاشته‌ایم، به رغم طی کردن مسافت زیادی، بازمی‌گردیم تا گوشی همراه خود را برداریم؛ حتی امروزه گوشی همراه مهم‌تر از اشیائی چون طلا، ساعت لوکس و… دانسته شده و در برخی نظرسنجی‌ها به عنوان یکی از چند کالایی نام برده شده است که اغلب افراد از مفقود شدنش بشدت هراس دارند. این نشان از وابستگی شدید به این فناوری و استفاده‌های متنوع ما کاربران است. امروزه از تلفن‌های همراه و پیام‌رسان‌ها برای گسترش ارتباطات استفاده می‌کنیم و تمام تعاملات انسانی و تجاری امروز ما را تحت‌الشعاع قرار داده است. گوشی‌های همراه یکی از مهم‌ترین کالاهای سحرآمیز، چالش‌برانگیز بوده و عامل نگرانی اغلب کاربران حتی پس از مرگ است، به‌نحوی که در یک نظرسنجی در ایتالیا شهروندان این کشور گوشی همراه را تنها کالایی ذکر کرده‌اند که دوست دارند هنگام مرگ در قبر در کنارشان دفن شود! . لذا گوشی همراه امروز باعث پدید آمدن نگرانی و ترسی فزاینده در بین کاربران شده که در گذشته تجربه نشده و آن ترس ازدست دادن گوشی موبایل است. امروزه گوشی همراه، مبدل به عامل مهم حواس‌پرتی کودکان و نوجوانان شده است و به واسطه محرک‌های سمعی و بصری و تأثیرات زیادی که در روح و روان کودکان ما می‌گذارد، طبیعتاً ایجاد وابستگی‌هایی می‌کند و لذا از آن به راحتی نمی‌توان دل کند. بنا بر تحقیقات یک پژوهشگر آمریکایی، نگرانی دانش‌آموزان از ورود تلفن همراه به مدارس و مخفی کردن گوشی در کلاس در مدارس آمریکا بیشتر از نگرانی استفاده نادرست از گوشی در بین آنان است. از سوی دیگر گوشی‌های هوشمند امروزه مهم‌ترین ابزار آموزشی در آموزش‌های ترکیبی است که به عنوان نمونه در دوران شیوع کرونا نقش برجسته‌ای داشت و گفته می‌شود شکاف دیجیتالی را حدود ۲۰ سال کاهش داد. همچنین گوشی همراه به شدت در تغییر هنجارهای اجتماعی و رفتاری کاربران مؤثر بوده است. یکی دیگر از ویژگی‌های تلفن همراه بازمی‌گردد به قابلیت چندکارگی آن، یعنی همزمان می‌توان از چند قابلیت تلفن همراه استفاده کرد و این امر البته موجب اختلال حافظه و کاهش تمرکز کاربران بویژه کودکان و نوجوانان می‌شود و روانشناسان که روی مغز انسان کار می‌کنند، معتقدند که این قابلیت منجر به در تنگنا قرار گرفتن مغز می‌شود».

در دوران نوجوانی مغز به لحاظ بیولوژیکی بازسازماندهی می‌شود

مدیر گروه رسانه و فرهنگ انجمن ترویج فرهنگ مسولیت اجتماعی سپس در بررسی ویژگی‌های دوره نوجوانی به حساسیت و شکل‌گیری هویت در این دوره اشاره کرد و گفت: «دوران نوجوانی دوره حساس رشد عصبی، انعطاف‌پذیری و دوره طوفانی فشار ناشی از تغییرات مهم در مغز است. لذا هر روز می‌تواند رفتار خاصی از نوجوان سر بزند. در این دوره والدین و مربیان تربیتی باید سعی کنند صبوری بیشتری داشته باشند. این دوران به‌گونه‌ای است که ترشحات هورمونی همچون تستسترون در نوجوانان و جوانان به شدت زیاد می‌شود، در شش ماه ابتدایی نوجوانی میزان این هورمون به شش یا هفت برابر معمول نسبت به دوران کودکی می‌رسد و این باعث رفتارهای هیجانی و عصبی گسترده و ناخواسته‌ای در نوجوانان می‌شود. در دوران نوجوانی مغز به لحاظ بیولوژیکی به بازسازماندهی می‌پردازد. همان‌طور که در سازمان‌ها هنگام بازساماندهی انتظار انجام مأموریتی نداریم، در مورد نوجوان هم نباید در این مقطع سنی انتظار انجام یک کار جدی را داشت. با درک این نکته می‌توان کمی صبورانه‌تر با نوجوان‌مان رفتار کرد. در این دوره طبیعی است که رفتارهایی که با ریسک همراه است با نوجوان ارتباط تنگاتنگ دارد. نوجوانان به شدت هیجان‌خواه هستند و حتی از افرادی که هیجان می‌آفرینند استقبال می‌کنند و این یکی از عوامل وابستگی به سلبریتی‌های ورزشی یا همسالان‌شان است. اینکه نوجوان به رفتار و کنش همسالان تمایل می‌یابد و سعی می‌کند به گروه همسال خود بپیوندد ناشی از اقتضائات دوره نوجوانی است. نوجوانان به شدت از اجتماعی شدن برای هویت‌بخشی استقبال می‌کنند و راه رفع این نیاز را امروزه فضای مجازی فراهم کرده است. از آنجا که امروزه فرصت‌های کافی برای هویت‌یابی در تعاملات حضوری در خانواده و جامعه وجود ندارد نمی‌توان ایرادی به نوجوانان و جوانان گرفت که چرا زمان زیادی را در فضای مجازی سپری می‌کنند». ویژگی مهم دیگر نوجوانان این است که خصلت و رفتار آنان در فضای مجازی بشدت متاثر از کنشگری‌هایی است که در جهان واقعی صورت می‌گیرد و لذا این دو جدا از هم نیستند و اغلب رفتارهای نوجوانان در فضای واقعی هم متأثر از فضای مجازی است و بالعکس».

امروزه مهم‌ترین عامل هویت‌بخش جوانان و نوجوانان و جامعه‌پذیری آنان فضای مجازی است

این پژوهشگر فضای مجازی در ادامه به بررسی نسبت فضای مجازی و هویت‌جویی کاربران نوجوان و جوان پرداخت و گفت: «اساساً هویت بدون تعامل با دیگران معنی پیدا نمی‌کند. البته در گذشته بیشتر هویت‌های بقا برای ما مهم بود ولی امروزه این ارزش‌ها جای خود را به خوداظهاری یا خودابرازی داده و لذا بدون تعامل و ارتباط با دیگری هویتی برساخت نمی‌شود. کاربران، امروزه برای هویت‌یابی به دنبال خوداظهاری یا خودابرازی هستند و آن ارزش‌های هویت بقا که به هستومندی ما اشاره داشت، دیگر نسبتاً رنگ باخته است. از سوی دیگر فضای مجازی محیط مساعدی برای ارتباطات نمادین و بازنمایی هویت‌های نو و خویش ساخته است. در اینجا مقوله تمایزیافتگی یا تمایزجویی که از ویژگی‌های نسل پست مدرن است، بهتر تجلی پیدا می‌کند. این قابلیت برخلاف گذشته وجود دارد که کاربر نوجوان یک هویتی را به نمایش بگذارد که در میان همالان خودش تجربه نشده است، فقط به این دلیل که فالوئر بیشتری داشته باشد یا لایک بیشتری بگیرد. همچنین ویژگی دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد این است که فردگرایی کاربران بنا به تعبیر استاد ساروخانی زمینه‌ساز پیدایش خانواده‌های سلولی است. متاسفانه چنین زمینه‌ای امروزه فراهم شده و هر کدام از اعضای خانواده با یک دستگاهی در گوشه‌ای مشغول تعامل با جهان خودشان هستند. درواقع، آنچه ویلیام گود از آن به عنوان پیله‌های تنهایی یاد می‌کند عملاً امروزه اتفاق افتاده است. امروزه مهم‌ترین عامل هویت‌بخش جوانان و نوجوانان و جامعه‌پذیری آنان فضای مجازی است. کاربران نوجوان و جوان در عصر حاضر به شدت تحت تأثیر فضای مجازی هستند و به نظر می‌رسد در این فضا مرتباً در حال برساخت هویت خود می‌باشند. طبیعتاً این فضا عامل ترویج روابط بدون تعهد است (Hook-up generation). برای این نسل گویی تعهد هیچ معنایی ندارد و چنان‌که در افراد پست‌مدرن هم شاهد هستیم، نسلی‌اند که به دنبال لذت حداکثری و لذت جویی به هر شکل و قیمتی هستند. در همین ارتباط یک آمار منتشر شده نشان می‌دهد که تقریباً ۵۰٪ دانش‌آموزان پایه ۱۰ امریکایی، تجربه مقاربت جنسی داشته‌اند که شاید یک عامل آن، توسعه و گسترش ارتباطات با جنس مخالف در فضای مجازی باشد. امروزه مفهومی طرح شده است که هویت با اکنون پیوند خورده است. تعبیر «همین الان، یهویی» که در اینستاگرام و توئیتر به‌شدت رواج دارد، نشان‌دهنده این واقعیت است که آنچه در زمان حال دارد اتفاق می‌افتد، به‌شدت در تغییر هویت ما مؤثر است. یکی دیگر از عوامل بسیار مهم و مؤثر در هویت‌جویی نوجوانان این عصر، تبعیت از گروه‌های همسال یا همال و انگیزه برای کسب محبوبیت بیشتر و گرفتن هوادار بیشتر است. امروزه شاهدیم که فضای مجازی و پیام‌رسان‌های اجتماعی عاملی است برای تمایزیافتگی یا داشتن یک پرستیژ اجتماعی متفاوت و مقایسه خود با دیگران».

فشار همآلان از مهم‌ترین عوامل شکل‌گیری هویت نوجوانان است

این استاد ارتباطات سپس ذیل بحث شهرت و هویت به نقل قولی از مارک زاکر برگ، بنیانگذار فیسبوک اشاره کرد که گفته است: فکر می‌کنم آرزوی اصلی مردم این است که نشان دهند چه کسی هستند، و این آرزوی همیشگی آنان است. دکارت هم معتقد بود که من فکر می‌کنم پس هستم. (Je pense donc je suis) اما امروز شأن هستومندی به لایک کردن کاهش پیدا کرده است و نه به تفکر و تولید محتوا. هویت ما در تعامل با دیگران شکل می‌گیرد و امروزه، چنان‌که گافمن می‌گوید، امکان ایفای نقش‌های متفاوت در فضای مجازی فراهم است، امکانی که در گذشته کمتر شاهد آن بوده‌ایم. امروزه رسانه‌های اجتماعی با یکی از نیازهای اصلی بشر که خودافشایی است، تلاقی یافته است و این نیاز به خود افشایی، گاهی به شدت با سیستم پاداش درگیر می‌شود. این اتفاق که کاربران در موقعیت‌های مختلف می‌گویند «من الان»، )که این عبارت در توییتر دو برابر سایر پیام‌رسان‌ها تکرار می‌شود)، گواهی است بر اشتیاق دیده شدن است. مطابق نظر اندی وارهول در سال ۱۹۶.۱۵ دقیقه زمان برای شهره شدن نیاز بود و لازم بود که فرد طالب شهرت یک هنرنمایی انجام می‌داد اما امروزه این زمان به شش ثانیه کاهش پیدا کرده است. نوجوان یا جوان بدین منظور اگر نیاز باشد حتی با یک مقدار هنجارشکنی، به دنبال شهره شدن در این مدت کم و دیده شدن است. اینکه سلبریتی‌ها هرکاری می‌کنند تا فالوئرشان کاهش پیدا نکند به این دلیل است که نفع مادی برایشان مهم است، بنابر این از این فرصت استفاده می‌کنند و حتی کارهای نامتعارف و هنجارشکنانه انجام داده و یا اظهار نظر عجیب سیاسی هم می‌کنند تا تعداد دنبال کننده گانشان را افزایش دهند و بعد در زمان مقتضی عذرخواهی می‌کنند که این شگرد عوام فریبانه باعث دیده شدن بیشتر آن‌ها می‌شود. امروزه رسانه‌های اجتماعی مهم‌ترین عامل کسب هنجارهای فرهنگی و اجتماعی و نمایش جذابیت‌های فیزیکی و ترویج نابهنجاری‌هاست. یکی از مهم‌ترین نگرانی‌ها در جوامع اسلامی و ارزش‌مدار این بُعد آسیب‌زاست که متاسفانه برخی از کاربران به این سمت گرایش پیدا می‌کنند».

وی با تشریح مفهوم مدیریت تصویرپردازی و طرح آن از سوی خانم اولز گفت: «مفهوم مدیریت تصویرپردازی (خودبیانگری) فرایندی برای کنترل و مدیریت تصویر از خودمان در ذهن دیگران است که این در دوره نوجوانی به حد اعلای خود می‌رسد. یکی دیگر از عوامل مهم در شکل‌گیری هویت نوجوانان، فشار همآلان در شکل گیری هویت نوجوانان است. نوجوان به شدت تأثیرپذیر از کسانی می‌شود که با آن‌ها تعامل دارد، به‌ویژه کسانی که تحت تأثیر اخلاق و منش و روش آن‌ها هستند. تعبیر خودپنداره نابالغ، تصویری است که ما از خودمان می‌سازیم و آن تصویری نارس و ناقص بوده و یا کامل نیست. برداشت نادرستی که از خودمان داریم و این عامل باعث می‌شود که ما تصاویر نادرست را هم واقعیت تلقی کنیم». وی افزود: «رفتارهای بد و هنجارشکنانه که موجب دریافت توجه و لایک و فالوئر بیشتر می‌شود منجر به درآمد بیشتر می‌شود. نباید فکر کرد که سلبریتی‌ها و شاخ‌های اینستاگرامی تابع نظام اخلاقی ما هستند. بازدید بیشتر از منظر آن‌ها یعنی منفعت بیشتر».

هویت‌ها پیوسته در حال برساخته شدن در پرتو استیلای فرهنگ حاکم بر فضای مجازی هستند

این پژوهشگر فضای مجازی دانشگاه سپس به بیان ویژگی‌های خانواده‌های عصر اطلاعات و جامعه شبکه‌ای پرداخت و گفت: امروزه چنان‌که گافمن به طرح نظریه خانواده دوساحتی پرداخته است، ما با خانواده‌های اسمارتفونی و حاکمیت گوشی‌های هوشمند بر خانواده‌ها مواجهیم. البته این وضعیت یک مزیت‌هایی نیز همچون مراقبت از راه دور یا نظارت مجازی بر فرزندان یا به اصطلاح مادری از راه دور را دارد. هویت‌ها امروزه پیوسته در حال برساخته شدن در پرتو استیلای فرهنگ حاکم بر فضای مجازی هستند. در این فضا صرفاً ارزش‌های فرهنگی ما حاکم نیستند و فرهنگ جهانی بسته به تعاملات و میزان آشنایی‌مان با زبان‌های خارجی میزان تأثیرپذیری‌مان هم از فرهنگ‌های بیگانه در این فضا بیشتر است. خانواده امروزه در اثرعدم وضع حدود و ثغور، ناآگاهی از مهارت‌ها و فرهنگ استفاده از فضای مجازی، خودگشودگی، خودافشایی و تعاملات غیر هم‌سطح مخرب، به شدت در معرض طلاق عاطفی، خیانت و فروپاشی قرار دارد. فرد گاهی آنچه درباره زندگی خصوصی خانواده است را در معرض نمایش دیگران می‌گذارد. آنچه باعث جذب جوانان و نوجوانان به این فضا می‌شود تعاملات غیر هم‌سطح است. این امکان در گذشته نبود، برای دسترسی به یک مسئول محلی یا هنرمند در گذشته باید چند نفر واسطه می‌شدند اما امروزه این دسترسی برای نوجوان فراهم شده است که با یک سلبریتی ورزشی، هنری و… حداقل با نوشتن یک کامنت توهین‌آمیز و یا مدحی ارتباط برقرار کند. خانواده امروزه به اصطلاح فست فودی شده است که این امر حاصل ارتباطات سطحی و گذراست. به گفته یک روانشناس آمریکایی یک فرد سالم و متمکن با مهارت‌های ارتباطی بسیار بالا در بهترین حالت و داشتن سرمایه و انگیزه با بیش از ۱۱ نفر نمی‌تواند ارتباط عمیق برقرار کند! خانواده امروزه در چنین فضایی تبدیل به ویترین شیشه‌ای شده که امکان اینکه همه رفتارهای ما از سوی مخاطبان دیده شود، افزایش پیدا کرده است. وبر در دوره مدرنیته از خانواده به عنوان اعضای محبوس در قفس آهنین یاد می‌کرد و امروزه خانواده به ویترین شیشه‌ای تبدیل شده است. امروزه والدین آرزومند سپری کردن اوقاتی خوش در مقابل یک مونیتور یا رسانه‌ای چون تلویزیون در کنار یکدیگرند. وقتی که سواد رسانه‌ای مطرح شد زمانی بود که جعبه جادویی به خانه‌ها آمد و این نگرانی ایجاد شد که اوقات گفت‌وگو با اعضای خانواده به شدت کاهش پیدا کرده است و امروزه جالب است که یکی از شاخص‌های خانواده سالم در عصر ارتباطات، این است که اعضای خانواده بتوانند گاهی یک برنامه تلویزیونی را با هم تماشا کنند. آنچه زمانی یک آسیب بود، الان یک آرزو شده است. خانواده امروز سلولی و از هم گسسته شده، فردگرایی رواج یافته، دچار توهم خوشبختی شده‌ایم، و در یک کلام امروزه خانواده مونیتوری شده است؛ تاجایی که به محض به دنیا آمدن کودک با دوربین از آن عکس می‌گیرند و گویا اولین چیزی که کودک می‌بیند صفحه دوربین است و آخرین چیزی که میت نیز مشاهده می‌کند دوربین است و همه با او سلفی می‌گیرند و گویی باید در زمان ترک عزیزانی از این جهان هم با وی عکس یادگاری بگیریم! امروزه خانواده تحت تأثیر رسانه‌های مختلف به اصطلاح عرفی شده است، یعنی نظام ارزشی که بر خانواده حاکم است به شدت تحت تأثیر عرف است و نه ارزش‌های خانواده و لذا آنچه عرف در فضای مجازی به ما تحمیل می‌کند ناچاراً آن را تقلید می‌کنیم. یا اصطلاحاً گفته می‌شود خانواده زنانه شده است؛ زیرا همانگونه که زنان لطیف، ظریف و حساس و زودرنج هستند، کاربران در این فضا هم همین ویژگی‌ها را پیدا کرده‌اند و آن بن‌مایه رفتار که در دوره پدرسالاری شاهد بودیم، الان بسیار کمتر شده است و در نهایت باید گفت خانواده به شدت تحت تأثیر فرهنگ رسانه است».

رفتار آنلاین و ارزش‌های رسانه‌ای ما، فضای رسانه‌ای خانواده ما را شکل می‌دهد

دکتر فتوره‌چی در پایان سخنرانی خود در توصیه به والدین و مربیان تربیتی گفت: «امروزه فضای مجازی و جهانی شدن ارتباطات و فرهنگ، عامل اصلی تغییر ارزش‌های فرهنگی جوامع است. امروزه مصرف نمایشی شده و فرهنگ مصرف در حال ترویج در جوامع است. ارزش‌های خانواده و مرزهای زناشویی در حال تغییر هستند. مدیریت و حفظ زیبایی‌های بدن برای کاربران اصل شده است. ارزش‌های سنتی در حال جایگزینی با ارزش‌های عقلانی هستند. به همین دلیل است که امروزه مخالفت با ارزش‌های سنتی به شدت از سوی جوانان و نوجوانان دیده می‌شود. به هر حال شبکه‌های اجتماعی اگر امروزه به درستی درک شود موجب تقویت مهارت‌هایی در نوجوان و جوان به‌ویژه مهارت‌های اجتماعی‌شان می‌شود. چون نوجوان علاقه‌مند به اجتماعی شدن و دیده شدن است، طبیعتاً وابسته به این فناوری می‌شود که امروزه گریزی از آن نیست. آنچه در امر تربیت رسانه‌ای و والدگری رسانه‌ای مهم است این است که رفتار آنلاین و ارزش‌های رسانه‌ای ما، فضای رسانه‌ای خانواده ما را شکل می‌دهد. امروزه‌عدم هماهنگی میان پدر و مادر در انتقال آموزه‌ها (یا اصطلاحاً دو تربیتی شدن فرزندان) مبدل به یکی از آسیب‌های خانواده شده است».

وی در خاتمه افزود: «باید امروزه بپذیریم که تلفن همراه، رسانه‌های اجتماعی و فناوری‌های لمسی سه عامل تحول‌زا و تغییر هنجارهای اجتماعی فرهنگی نوجوانان و جوانان است. و باید تلاش کنیم فرزندان ما، ما را هم به عنوان یکی از دوستان و کاربران فضای مجازی، به گروه و کانال خود دعوت کنند تا رفتار آنان را در این فضا رصد کنیم».