به گزارش روابط عمومی دانشگاه ادیان و مذاهب، در جلسه دفاعیه‌ای که چهارشنبه 6 دی ماه 96 در سالن کنفرانس شهیدبهشتی دانشگاه ادیان و مذاهب با حضور دکتر نعمت‌اله صفری فروشانی به‌عنوان استاد راهنما، حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمد غفوری‌نژاد و دکتر قاسم جوادی، استاد مشاور و حجت الاسلام والمسلمین دکتر صادقی کاشانی، دکتر سیدعلیرضا واسعی و دکتر محمد جاودان در جایگاه استاد داور برگزار شد دانشجو مهدی سلیمانی آشتیانی از پایان‌نامه‌اش دفاع کرد.

در چکیده این پایان‌نامه آمده است:

زمینه‌ها، تاریخ و مذهب دولت عیونی بحرین، عوامل انقراض این دولت، شناساندن حوزه‌های فکری (کلام، حدیث، فقه و…) و عالمان و نامداران شیعه در این عصر و در نهایت، تحلیل این داده‌ها به روش صرفاً «تاریخی» موضوع این پژوهش و اینکه شکل گیری و قدرت‌یابی و حاکمیت دولت عیونی بحرین، در چه فضای تاریخی و بر پایهٔ چه عقایدی و چگونه بوده، مسئله این پژوهش است.

در نیمهٔ اوّل سدهٔ پنجم، با ضعیف شدن قرامطه، عبدالقیس توانست حکومت عیونیان (469-647 ق) را به عنوان یک حکومتِ مستقلِ بومی شیعی، با حمایت نظام قدرتمند قبیله‌ای و بهره گیری از دولت‌های عباسی و سلجوقی در ناحیهٔ قدیمی بحرین تشکیل دهد. دوران این دولت را می‌توان به چهار دورهٔ تأسیس و تثبیت، جدال و تخاصم داخلی، رونق مجدد و در نهایت انحطاط و سقوط تقسیم نمود.

اگر از مظاهر توسعه اقتصادی بتوان به: امنیت راه‌ها و و بندرگاه‌ها و امنیت تجارت و ضرب سکه (به عنوان نشانه‌ای از استقلال مالی و اقتصادی) و رونق تجاری حاصل از این موارد اشاره کرد، باید گفت دولت عیونی در عمر نزدیک به دو قرن خود با فراز و نشیب و افت و خیزهایی سعی در فراهم آوردن همه این مؤلفه‌ها را داشته است.

در حوزه روابط خارجی مهمترین همسایه عیونیان، دولت عباسی است که در چهار مقطع از عیونی‌ها حمایت جدی کردند ولی حمایت آنها بیشتر موردی و برای اهداف کوتاه مدت دستگاه خلافت بود تا یک روابط پایدار و دوستانه. روابط با دو همسایه کوچک دیگر یعنی حاکمان بنی قیصر کیش و اتابکان فارس نیز در چند دهه آخر حکومت عیونیان به باج دهی و تحت الحمایگی و در نهایت حمله نظامی انجامید.

عوامل پایایی دولت عیونی را: 1‌. استواری دولت بر بنیاد قبیله، 2‌. تعامل موفق با قدرت‌های خارجی، 3‌. موفقیت در اقناع یا سرکوبی مخالفان داخلی و اقتدار در مقابل تهدید خارجی، 4‌. تقویت بنیادهای مقبولیت و مشروعیت (اعتبار دینی، علمی و فرهنگی)، 5‌. توانمندی در توسعهٔ اقتصادی و تجاری.

و عوامل فروپاشی دولت عیونی را نیز به این شرح احتمال می‌دهیم: 1‌. تقسیم قدرت، اختلاف و تفرقه 2‌. فشار اقتصادی 3‌. نقش مخرب قبیلهٔ بنی عامر 4‌. فساد داخلی دولت عیونی 5‌. نقش مخرب ملوک بنی قیصر کیش 6‌. نقش مخرب اتابکان فارس.

تشیع عبد القیس، گزارش مورخین و سفرنامه نویسان از اظهار ظواهر تشیع بدون خوف در عهد عیونی، نوشته‌های منارهٔ مسجد الخمیس و در نهایت سکه‌های به جای مانده ازعهد عیونی با نگاشته‌های صریح شیعی از شواهد و ادله تشیع رسمی دولت عیونی است.

در بارهٔ فضای فکری و علمی بحرین می‌توان وجود فکر شیعی و امامی را در حوزه‌های مختلف کلام، حدیث و فقه، پیش از عصر عیونی در میان عالمان این منطقه رهگیری نمود. اما در عصر عیونی نیز شاید بتوان دو رویکرد عقل گرایانه و نص گرایانه را در میان اندیشمندان بحرین مشاهده کرد که از برجسته‌ترین فیلسوفان، متکلمان و به تعبیر یکسان، عقل گرایانِ این منطقه احمد بن سعادة بحرانی (م 555 ق) و کمال الدین علی بن سلیمان بحرانی (قرن 7 ق) و از دانشمندانی با رویکرد نص گرایانه نیز می‌توان به محمّد بن محمّد بحرانی (م 573 ق)، أبو نصر غاری احسایی (قرن 6 ق)، راشد بن ابراهیم بن اسحاق بحرانی، (م 605 ق)، ابراهیم بن حسین بن ابراهیم بحرانی (زنده در 669 ق)، فضل بن جعفر بن فضل بن ابی قائد بحرانی (زنده در 679 ق) و حسین بن علی بن سلیمان (قرن 7 ق) اشاره نمود.

در حوزهٔ شاعران و هنرمندان عصر عیونی نیز مهمترین ایشان علی بن مقرب عیونی ربعی، ثعلبی عراقی، موفق الدین محمّد بن یوسف اربلی بحرانی (585 هـ)، ابراهیم بن احمد جَذمی سکُونی عبدی (قرن 6 ق)، امیر حسام الدین محمّد بن مغیث حنفی بصری، حسین بن ثابت بن حسین جذمی عبدی و علی بن حسن بن اسماعیل عبدی (م 599 هـ) هستند که نشان از رونق فضای شعر و ادب در این روزگاران دارد.

کلمات کلیدی: تاریخ تشیع، بحرین تاریخی، احساء، قطیف، اوال، دولت عیونی، قبیلهٔ عبد القیس.