عید غدیر خم یکی از بزرگترین اعیاد مسلمانان است که این روز به مناسبت جانشینی حضرت علی(ع) پس از پیامبر گرامی اسلام(ص) جشن گرفته می‌شود. شاید تصور شود که این عید از نقاط اختلاف در مذاهب اسلامی است، اما با تحقیق و بررسی بیشتر می‌توان به جنبه‌های وحدت‌آفرین این عید پی برد.
برای بررسی بیشتر آموزه‌ها و جنبه‌های وحدت‌آفرین واقعه غدیر با محمد جاودان، مدیر گروه شیعه‌شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب، به گفت‌وگو نشستیم که در ادامه می‌خوانید:

به نظر شما غدیر برای مسلمانان غیرشیعه و حتی غیرمسلمانان امروز چه پیامی دارد؟
واقعه غدیر با توجه به مقدمات و متن ماجرا و نتایج آن، پیام‌هایی برای امروز ما، غیرشیعیان و غیرمسلمانان دارد. اولاً غدیر به ما درس می‌دهد که همواره به دنبال نسخه کامل‌تر هر امر ارزشمند و مفیدی باشیم، مخصوصاً اگر امر یک امر دینی باشد. در مسائل، آموزه‌ها و گفته‌های دینی ممکن است نسخه‌های مختلفی وجود داشته باشد، لذا باید از طرق شناخته‌شده، علمی و مورد اتفاق به سراغ یافتن نسخه کامل‌تر و مترقی‌تر و سودمندتر برویم که کارگشایی بیشتری داشته باشد.

درس دیگر غدیر این است که در زندگی و کارهایمان کمال‌طلب باشیم. براساس قرائت شیعی از آیات قرآن، خداوند در آیه سوم سوره مبارکه مائده فرموده است: «حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّيَةُ وَالنَّطِيحَةُ وَمَا أَكَلَ السَّبُعُ إِلَّا مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَأَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلَامِ ۚ ذَٰلِكُمْ فِسْقٌ ۗ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ ۚ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا ۚ فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ ۙ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ؛ برای شما مؤمنان گوشت مردار و خون و گوشت خوک و آن ذبح‌شده‌ای که به نام غیر خدا کشتند و همچنین هر حیوانی که به خفه کردن یا به چوب زدن یا از بلندی افکندن یا به شاخ زدن به هم بمیرند و نیم‌خورده درندگان جز آن را که قبلاً تزکیه کرده باشید حرام است و نیز آن را که برای بتان می‌کشند و آن را که به تیرها قسمت می‌کنید، که این کار فسق است-امروز کافران از این که به دین شما دستبرد زنند و اختلالی رسانند طمع بریدند، پس شما از آنها بیمناک نگشته و از من بترسید. امروز دین شما را به کمال رسانیدم و بر شما نعمتم را تمام کردم و بهترین آیین را که اسلام است برایتان برگزیدم-پس هر گاه کسی در ایام قحطی و سختی از روی اضطرار نه به قصد گناه از آنچه حرام شده مرتکب شود، خدا بخشنده و مهربان است». همچنین، اواسط و اواخر آیه مربوط به ابلاغ امامت حضرت امیرالمؤمنین(ع) است که مأموریتی قطعی به پیامبر اکرم داده شد که دین را به حد اکمال برساند و نسخه کامل آن را به مردم ارائه کند.

پیام دیگری که در این ابلاغ و حدیث نهفته این است که در کارهایمان سهل‌انگار نباشیم و امور را ابتر رها نکنیم و در برنامه‌ریزی‌ها مسامحه‌کار نباشیم، بلکه باید کار را جدی بگیریم و پیگیر باشیم تا به سرانجام برسد و از رنج و سختی‌ها و ناملایمات، سستی به خودمان راه ندهیم. از خصوصیات پیامبر اسلام(ص) این بود که کارها را در نهایت استحکام انجام می‌دادند. ماجرای غدیر هم اقدام بسیار مهمی بود تا پیامبر که ۲۳ سال سختی‌ را تحمل کردند و رسالت بزرگ آسمانی را به سرانجام رساندند، آخرین و مهم‌ترین اقدام را نیز انجام دهند.

پیام دیگر غدیر این است که اگر باید برای پس از حیاتمان کاری انجام دهیم، نباید آن را به تأخیر بیندازیم و تصور نکنیم که تا وقتی زنده‌ایم مکلف به انجام کارها هستیم و مسائل بعد از آن ارتباطی به ما ندارد. لذا غدیر این پیام را دارد که آنچه می‌تواند در آینده مثمر ثمر باشد، نباید مورد چشم‌پوشی قرار بگیرد. درس دیگر غدیر این است که از فرصت‌ها بهترین استفاده را ببریم و آنها را غنیمت بشماریم، چون فرصت‌ها به سرعت از دست می‌روند. حضور مسلمانان در سال پایانی عمر پیامبر(ص) در حج، حضوری همگانی و پرشمار بود و امکان برگزاری چنین کنگره بزرگی غیر از ایام حج وجود نداشت. بنابراین پیامبر(ص) از این فرصت برای ابلاغ مأموریت خود استفاده کردند.

پیام دیگر این حادثه بزرگ این است که اگر وظایفی به عهده ماست، باید آنها را انجام دهیم، هرچند ممکن است نتایج آنی به دست نیاید، اما انسان نباید از زیر بار مسئولیت شانه خالی کند. یکی دیگر از مهم‌ترین درس‌هایی که غدیر برای شیعیان و مسلمانان دارد این است که باید به سخن پیامبر اسلام به عنوان پیام‌آور وحی گوش دهیم و مطیع او باشیم؛ همانگونه که در قرآن کریم مکلف به اطاعت از پیامبر شده‌ایم و خداوند فرموده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ ۖ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ۚ ذَٰلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا؛ ای اهل ایمان، فرمان خدا و رسول و فرمانداران (از طرف خدا و رسول) که از خود شما هستند اطاعت کنید، پس اگر در چیزی کار به نزاع کشد آن را به حکم خدا و رسول بازگردانید اگر به خدا و روز قیامت ایمان دارید. این کار برای شما بهتر و خوش‌عاقبت‌تر خواهد بود»(نساء، ۵۹). لذا همواره باید ببینیم که پیامبر چه دستوری داده است و با تمام وجود به آن عمل کنیم.

 آیا غدیر می‌تواند دست‌مایه وحدت مسلمانان قرار بگیرد و باعث همراهی و تقریب آنها شود، در حالی که برخی به دنبال ایجاد تفرقه، ستیزه‌جویی و منازعه بیشتر میان شیعه و اهل سنت هستند؟

نکته اول اینکه اصل ماجرا و حدیث غدیر مورد اختلاف نیست و اتفاقاً یکی از مهم‌ترین احادیث و حوادث است که مسلمانان بر آن اتفاق نظر دارند و همه مسلمانان معتقدند که پیامبر(ص) این جمله را فرموده‌اند: «من کنت مولاه فهذا علی مولاه». این از روایات متواتر است و حتی برخی معتقدند هیچ روایتی به این اندازه در میان شیعه و سنی ناقل ندارد، کمااینکه مرحوم علامه امینی در الغدیر این سخن را نقل کرده و فرموده‌اند: «الغدیر یوحد الصفوف فی الملأ الاسلامی»؛ یعنی کتاب الغدیر که در اثبات و تبیین غدیر با قرائت شیعی است سبب اتحاد صفوف امت اسلامی می‌شود. چرا این سخن را می‌گوید، چون این کتاب برای گفت‌و‌گوست و به روشی علمی و به دور از توهین و تحقیر و همراه با احترام و استدلال به تبیین و ارائه قاطع موضع غدیری شیعه می‌پردازد. علمای اهل سنت نیز این را نقل کرده‌اند. لذا این موضوع از محورهای اتحاد و وفاق شیعه و سنی است.
تأکید بر این محل وفاق و نیز تبیین و بزرگداشت آن می‌تواند محور همدلی، هم‌افزایی و تقریب باشد، اما آنچه می‌تواند محل اختلاف باشد تفسیر این حدیث و واقعه است، کما اینکه بسیاری از احادیث دیگر از پیامبر(ص) نیز مورد اختلاف است. بنابراین لزومی ندارد که در مورد اختلافات نزاع کنیم، چراکه ممکن است بین هر دسته‌ای اختلاف نظر وجود داشته باشد.

راه حل پایان دادن به چنین اختلاف‌نظرهایی چیست؟
به نظرم راه حل آن گفت‌‌وگو بر اساس احترام متقابل همراه با استدلال، عقلانیت و نیز رعایت آداب اخلاقی و انسانی و اسلامیِ گفت‌وگوست. بدین ترتیب گفت‌وگوهای ما به نتایج خوبی منجر خواهد شد و اگر منجر به پذیرش موضع شیعی نشود، اما منطق و استدلال‌های شیعه مبرهن می‌شود و آنگاه شیعه از اتهاماتی که از سوی برخی معارضان وارد می‌شود مبرا خواهد شد و با وجود گفت‌وگو، خصومتی به جا نخواهد ماند.

در غدیر موضوعات مختلفی مطرح است که یکی از آنها محبت امیرالمؤمنین(ع) است که اهل سنت هم آن را قبول دارند و در قرآن کریم آمده: «قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَىٰ ۗ بگو؛ من از شما اجر رسالت جز این نخواهم که مودّت و محبّت مرا در حقّ خویشاوندان منظور دارید»(شوری، ۲۳). بنابراین محبت اهل بیت(ع) امری قرآنی است و همه مسلمانان آن را قبول دارند. در دوره خلفا هم افراد و به دستور آنان در مسائل مختلف به حضرت امیرالمؤمنین(ع) مراجعه می‌کردند. لذا مرجعیت حضرت علی(ع) در همان زمان تثبیت شده بود و اهل سنت هم آن را رد نمی‌کنند. پس اختلاف نظرها را نباید سبب دشمنی بدانیم، بلکه باید موجب گفت‌وگو و تقارب شوند.

هر چیزی را باید در جای خود مطرح کرد و در محرم فرصت خوبی برای پرداختن به مسائل مربوط به آن داریم، اما غدیر در تاریخ ما جایگاه والایی دارد و از زمان ائمه(ع) مورد توجه بوده است و در زمان‌ آل بویه در قرن چهارم به عنوان یک جشن مطرح شد و در زمان حکومت شیعیان فاطمی نیز محافل و جشن‌هایی برگزار می‌شد، چراکه غدیر ناظر به بنیاد تشیع و امامت امیرالمؤمنین(ع) و فرزندان اوست. بنابراین باید غدیر را بسیار باشکوه بدانیم و در مورد آن توضیح بیشتری دهیم و در عین حال سخنانی را بیان نکنیم که باعث ایجاد تفرقه شود. همچنین باید با روش‌های قرآنی درباره غدیر بحث کنیم و نویسندگان ما بنویسند و اهل منبر نیز مطالعه جدی داشته باشند و به زبان امروزی سخن بگویند.