مشترکات عمیق دینی، فرهنگی، زبانی و حسن همجواریِ کشورهای ایران و پاکستان، این دو کشور را به یکدگیر پیونده داده است. سابقه نزدیک به 800 سال حضور زبان فارسی در دیوان و دربار حکمرانان اسلامی هند، تاثیر ادبا، عرفا و مبلغان دینی ایرانی در ترویج دین اسلام در شبه قاره، آثار گرانسنگ خطی و مکتوب برجای مانده از آن دوران، بناهای تاریخی، سنگ­نبشته­ ها و … همه از تاثیر و نفوذ عمیق دینی، فرهنگی، تاریخ ایران طی سده ها، بر مردم این سرزمین حکایت دارد. ایران اولین کشوری بود که جمهوری اسلامی پاکستان را در سال ۱۹۴۷ به عنوان یک دولت و کشور جدید به رسمیت شناخت. در همان سال های نخستین، روابط فرهنگی میان این دو کشور شکوفا شد و همکاری های جانبه، منطقه ای و بین المللی در سایر عرصه ها نیز گسترش یافت.

با پیروزی انقلاب اسلامی، پاکستان نیز در شمار نخستین کشورهایی بود که این نظام نوپا را به رسمیت شناخت و بر گسترش روابط فیمابین در زمینه های مختلف اعلام آمادگی کرد. به گواهی تاریخ به هنگام بروز حوادث و مشکلات طبیعی و غیر طبیعی، هر دو کشور به خوبی نشان داده اند که در کمک هر یک به دیگری، پیشگام بوده و از مساعدت های لازم نسبت به هم دریغ نداشته اند. به همین دلیل تقویت هرچه بیشتر این روابط و همکاری­ها به عنوان یک ضرورت راهبردی برای هر دو کشور می­تواند در مناسبات دوجانبه و حتی منطقه ­ای تاثیرات مثبت و گره ­گشایی داشته باشد. همانطور که امنیت و رفاه اقتصادی این دو کشور به یکدیگر گره خورده است، از لحاظ علمی و فرهنگی نیز ظرفیت ­های بالقوه بسیاری برای تعاملات مشترک میان مراکز آکادمیک این دو کشور وجود دارد.

در راستای توسعه روابط دوجانبه و تقویت همسایگی ثمربخش و صلح ­آمیز از طریق گفتگوهای مستمر، دانشگاه ادیان و مذاهب ضمن دعوت از مقامات بلند پایه پاکستانی برای بازدید از مراکز علمی و فرهنگی ایران و دیدار با شخصیت های برجسته دینی و علمی، از 24  لغایت 30 دی  1402، نخستین دور از سلسله همایش­ های بین­ المللی “گفتگوهای علمی_فرهنگی ایران و پاکستان” را با موضوع “فرصت­ها و ظرفیت­ ها”، در 28 دی ماه،  با حضور دکتر مختار احمد رئیس کمیسیون آموزش عالی پاکستان و جمعی از روسای دانشگاه­های ایران و پاکستان برگزار نمود.  پس از برگزاری این همایش، دبیرخانه گفتگوهای علمی_فرهنگی ایران و پاکستان نیز به منظور تداوم این همایش ­ها و با اهدافی چون هم ­افزایی دیپلماسی علمی و همکاری و تعامل در حوزه ­های آموزشی، علمی و فرهنگی میان ایران و پاکستان راه ­اندازی شد. این دبیرخانه با همفکری با شخصیت های علمی و آکادمیک ایران، دور دوم همایش گفتگوهای علمی_فرهنگی ایران و پاکستان را با موضوع “سهم فرهنگ در توسعه و پایدارسازی مناسبات ایران و پاکستان” با همکاری کمیسیون آموزش عالی پاکستان و با حضور هیئت ­هایی از دانشگاه ­های قم، حکیم سبزواری، بوعلی همدان، جامعه ­المصطفی و ادیان و مذاهب و بیش از 20 تن از روسای دانشگاه های پاکستان در تاریخ 12 و 13 تیرماه سال جاری در پاکستان برگزار نمود. دبیرخانه گفتگوهای علمی_فرهنگی ایران و پاکستان در طول این همایش بازدید­ها و نشست هایی علمی را با روسای دانشگاه ها و مراکز علمی این کشور در سه شهر لاهور، اسلام آباد و کراچی  برگزار نمود تا ضمن آشنایی دانشگاه­های پاکستان با ظرفیت­های علمی مراکز علمی ایران، زمینه های همکاری میان این مراکز علمی دو کشور فراهم گردد.

اعضای هیئت ایرانی در دومین همایش گفتگوهای علمی_فرهنگی ایران و پاکستان عبارت بودند از : 1. دکتر سید ابوالحسن نواب، موسس و بنیانگذار دانشگاه ادیان و مذاهب، 2. محسن محصل یزدی، رئیس اداره آسیا اقیانوسیه، 3. دکتر حسین رضوان رئیس دانشگاه بوعلی همدان، 4. دکتر عبدالمجید محمدزاده، معاون بین الملل دانشگاه بوعلی همدان، 5. دکتر احمد شریفی، رئیس دانشگاه قم، 6. دکتر محمد علی زنگنه اسدی رئیس دانشگاه حکیم سبزواری، 7. دکتر صدیقه نصری فخرداود، مدیر همکاری‌های علمی و بین‌المللی دانشگاه حکیم سبزواری، 8. دکتر علی خوش­ سیما، معاون پژوهشی و فناوری دانشگاه حکیم سبزواری، 9. دکتر علی سروری مجد، قائم مقام ریاست دانشگاه آزاد اسلامی، 10. دکتر امین رضا عابدی نژاد، معاون پژوهش جامعه المصطفی.

با برنامه­ ریزی­های انجام شده با دانشگاه های ایران، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و کمیسیون آموزش عالی پاکستان، هیئت ایرانی به ریاست دکتر سید ابوالحسن نواب از تاریخ 10 تیر الی 15 تیرماه 1403 با حضور در کشور پاکستان، زمینه های همکاری های علمی فرهنگی ایران و پاکستان را مورد بررسی قرار دادند و در مورد چالش های پیش رو برای توسعه روابط به بحث و گفتگو پرداختند.

اولین شهری که هیئت ایرانی از آن بازدید کردند، لاهور بود. شهر لاهور  یکی از بزرگ‌ترین شهرهای پاکستان است و در افکار مردم به عنوان قلب پاکستان مطرح می‌گردد. ریشه تاریخ شکل گیری در پاکستان به همین شهر بازمی‌گردد شهر لاهور بیشتر اوقات باغ شهر خوانده می‌شود و نیز میراث امپراتوری مغولی هند در این شهر بر جای مانده‌است. برای نمونه می توان از قلعه شاهی در لاهور نام برد که در طول تاریخ بارها ویران شد و سپس به دستور اکبر شاه، سومین پادشاه از دودمان گورکانیان یا امپراتوری مغولی هند در سال 1566 میلادی بازسازی شد.  این شهر همچنین مکانی در نزدیکی رودخانه‌های  راوی و وگاه است و به همین دلیل بسیار سرسبز است و  باغات زیبای فراوانی دارد. دانشگاه های این شهر از قدیمی ترین دانشگاه های پاکستان محسوب می شوند.

 دانشگاه پنجاب (University of the Punjab) اولین دانشگاهی بود که هیئت دانشگاهی ایران، از آن بازدید کرد. دانشگاه پنجاب لاهور قدیمترین دانشگاه پاکستان است که در 1882 میلادی تاسیس شد. این دانشگاه دارای بخش های مهمی از جمله پزشکی، زیست ­شناسی، ژنتیک و بیولوژی مولکولی، شیمی آلی و پلیمر، فنی- مهندسی، کتابخانه مرکزی و اتاق ایران شناسی است. هیئت ایرانی ضمن ملاقات با دکتر خالد محمود رئیس دانشگاه پنجاب از بخش­های مختلف این دانشگاه بازدید کردند و تفاهم­نامه­های همکاری میان این دانشگاه با دانشگاه­های ایران منعقد شد.

دانشگاه جی سی یو لاهور دومین دانشگاهی بود که روسای دانشگاه­ های ایران از آن بازدید کردند. دانشگاه جی سی یو پاکستان (Government College University, Lahore) از قدیمی ­ترین و مهم­ترین دانشگاه ­های این کشور است، این دانشگاه محل تحصیل علامه اقبال لاهوری، دو برنده جایزه نوبل و نخست وزیران پاکستان بوده است. دانشگاه جی سی یو در میان معتبرترین موسسات دانشگاهی در پاکستان رتبه­بندی شده است که در سال 1864میلادی  تحت مدیریت بریتانیا به عنوان کالج دولتی لاهور تأسیس شد و در سال 2002 به دانشگاه تبدیل شد. پروفسور شازیا بشیر، رییس دانشگاه جی سی یو، از حضور هیئت ایرانی استقبال گرمی به عمل آورد و در این بازدید،  بخش ­های مختلف این دانشگاه را معرفی نمود و همچنین چندین تفاهم نامه با این دانشگاه امضا شد.

دانشگاه تعلیم و تربیت پاکستان  University of Education) یکی از دانشگاه­های معتبر پاکستان است که چندین پردیس در سراسر این کشور دارد و مرکز آن در شهر لاهور است. هیئت دانشگاهی ایران در دومین روز حضور لاهور از این دانشگاه بازدید و با دکتر محمد سعید عالم، دیدار و گفتگو کردند. در این دیدار دو طرف بر افزایش تعاملات و آشنایی با ظرفیت ها و افزایش همکاری های بین دو دانشگاه تاکید کردند و حجت الاسلام والمسلمین نواب لوح یادبود دانشگاه را به پروفسور محمد عالم سعید اهدا کرد.

پس از بازدید از دانشگاه ­های معتبر لاهور پاکستان، برنامه بعدی هیئت اعزامی، همایش بین ­المللی “گفتگوهای علمی_فرهنگی ایران و پاکستان” بود که در تاریخ 12 و 13 تیرماه در دانشگاه علامه اقبال اسلام آباد برگزار شد. دومین دور از  همایش  با موضوع “سهم فرهنگ در توسعه و پایدارسازی مناسبات ایران و پاکستان” برگزار شد و سخنرانان تقویت همکاری‌های علمی، آموزش عالی، پژوهشی و ارتباطات مردمی میان دو همسایه را خواستار شدند.

همایش گفت وگوهای علمی و فرهنگی نخبگان و دانشگاهیان ایران و پاکستان به میزبانی دانشگاه آزاد علامه اقبال و با مشارکت کمیسیون آموزش عالی پاکستان در شهر اسلام‌آباد برگزار شد. بیست نفر از روسای دانشگاه‌های پاکستانی از جمله دکتر عذرا رفیق، رئیس دانشگاه زنان فاطمه جناج پاکستان، دکتر  محمد کلیم عباسی، رئیس دانشگاه جامو و کشمیر، دکتر نصیر محمود، رئیس دانشگاه علامه اقبال، دکتر فلیحه زهرا کظمی، رئیس دانشگاه اقتصاد خانگی و پروفسور ساجده نارین رئیس دانشگاه بهادرخان بلوچستان در این همایش شرکت کردند. شرکت­کنندگان راه‌های دستیابی به اهداف مشترک‌ شامل تقویت مشارکت‌های فرهنگی و دانشگاهی، تقویت روابط در حوزه‌های آموزش و پژوهش، ترویج زبان‌های ملی دو کشور، آموزش نسل جدید در مورد اهمیت روابط فرهنگی و تاریخی بین دو کشور همسایه و تشویق تعاملات میان جامعه آکادمیک و محققان را مورد بحث و بررسی قرار دادند.

هیات علمی-دانشگاهی ایران در پنجمین بازدید آکادمیک­ شان، از دانشگاه کوثر اسلام آباد بازدید و با مسوولان دانشگاه گفتگو کردند. جامعه الکوثر با نام دانشگاه اسلامی کوثر، از جمله مراکز علمی و اسلامی در اسلام آباد کشور پاکستان است. این دانشگاه از زمان تأسیس به‌عنوان یک مدرسه حوزوی و مؤسسه خیریه مشغول فعالیت است. در فضای این دانشگاه،‌ یک مسجد بزرگ به نام مسجد جامع الکوثر بنا شده است. در این دانشگاه، تدریس از راه دور، از طریق برقراری ارتباط مستقیم با حوزه‌های علمیه قم و… نیز صورت می‌گیرد. حجت الاسلام انورعلی نجفی، رئیس دانشگاه الکوثر و فرزند مرحوم علامه محسن علی نجفی، موسس این دانشگاه، ضمن خوشامد گویی و خیر مقدم در مورد دانشگاه اسلامی الکوثر اسلام آباد گفت: این دانشگاه توسط مرحوم شیخ انور نجفی برای ارتقا سطح علمی جوانان اسلام آباد تاسیس شده است و اهداف اصلی آن، سه نقطه محوری دارد که یکی از آنها جذب طلاب با هوش و با درک ممتاز از تمام مناطق پاکستان و آموزش آنها با علوم متعدد و روش‌های نوین است، علاوه براین آموزش علوم دینی هدف ضروری این دانشگاه است.

پس از برگزاری همایش و بازدیدها در شهر اسلام آباد، مسوولان دانشگاهی ایران، به کراچی سفر کردند و  گفتگوهایی با روسای دانشگاه های این کشور داشتند.  کراچی بزرگ‌ترین شهر کشور پاکستان و مرکز ایالت سند است. این شهر در ناحیه جنوب شرقی پاکستان بر کرانه اقیانوس هند واقع شده و در شمال غربی دلتای سند قرار گرفته‌است. کراچی با بیش از 100 دانشگاه خصوصی و دولتی یکی از مراکز مهم دانشگاهی در پاکستان محسوب می شود. دانشگاه کراچی مهم ترین دانشگاه این شهر است و  شهرت زیادی در پژوهش‌های بین‌رشته‌ای علوم و فناوری، پزشکی و علوم اجتماعی دارد.  دانشگاه کراچی دارای ۵۳ گروه آموزشی و ۱۹   مرکز تحقیقاتی در ۹  دانشکده است و ۸۹۳  هیئت علمی و 42 هزار دانشجو مشغول به تدریس و تحصیل هستند. در اولین روز ورود به کراچی، از هیئت ایرانی استقبال گرمی به عمل آمد. مردم کراچی مانند مردم شهرهای لاهور و اسلام آّباد مهمان نواز و خونگرم هستند و نگاه مثبتی به ایران و مردم این کشور دارند. عموماً مردم پاکستان، ایران، مردم و فرهنگ ایرانی را دوست دارند و خودشان را بخشی از این فرهنگ و مرز و بوم می دانند و از این جهت، تمایل دارند با فضای فرهنگی و آکادمیک ایران آشنا شوند.

با هماهنگی کمیسیون آموزش عالی پاکستان دو جلسه با روسای دانشگاه کراچی برگزار شد. در جلسه نخست روسا و مسوولان دانشگاه های دولتی کراچی حضور داشتند. در این جلسه که در مرکز کمیسون آموزش عالی پاکستان در شهر کراچی در تاریخ14  تیرماه برگزار شد، رئیس دانشگاه کراچی، پروفسور دکتر خالد محمود عراقی و روسای دیگر دانشگاه­ های ایالتی حضور داشتند و به گفتگو و تبادل نظر در مورد همکاری ­های علمی و فرهنگی میان دانشگاه های ایران و پاکستان پرداختند.

 دکتر ابوالحسن نواب، در جمع روسای دانشگاه های ایران پاکستان گفت: روابط ایران و پاکستان با توجه به ظرفیت‌های موجود هنوز نتوانسته‌ است در سطح علمی و فرهنگی به‌صورت ویژه‌ای توسعه یابد. به همین جهت روابط موجود باید به صدبرابر ارتقا یابد و باید اقداماتی نظیر ایجاد نشریات و مجلات مشترک در نظر گرفته شود. آرزوی ما افزایش سطح روابط به ۱۰۰ برابر میزان کنونی است.

در روز آخر سفر به پاکستان و حضور در کراچی، هیئت علمی- دانشگاهی از ایران با روسای دانشگاه های غیر دولتی ایالت سند پاکستان در شهر کراچی دیدار کردند. در  این دیدار و گفتگو که روسای دانشگاه های برتر غیردولتی ایالت سند از جمله دکتر جاوید انور رئیس دانشگاه «Sir seyed»، خانم‌ سیدا فلیحا رئیس دانشگاه اقتصاد خانگی پاکستان  و دکتر زبیراحمد شیخ رئیس دانشگاه محمد علی جناح حضور داشتند، زمینه های همکاری علمی میان دو کشور بررسی شد.

 در این نشست علمی، پروفسور مختار احمد، رئیس کمیسیون آموزش عالی پاکستان بر تلاش برای شتاب بیشتر پیشرفت علم و فناوری در کشورهای اسلامی، هدف حضور هیئت پاکستانی در ایران را بهبود روابط دو ملت از کانال دیپلماسی علمی عنوان کرد و با توجه به مسائل مبتلا به دو کشور همسایه در رابطه با تغییرات اقلیمی و خطر تروریسم تکفیری، ابراز امیدواری کرد که رایزنی دو طرف به صورت عملی نتیجه‌بخش شود.

این سفر علمی در تاریخ 15 تیرماه به پایان رسید و ثمرات بسیار مهمی برای هیئت ایرانی و همچنین دانشگاه های پاکستان به همراه داشت. بیش از 30 تفاهم نامه میان دانشگاه های دو کشور به امضا رسید و توافق های راهبردی زیادی میان دو طرف صورت پذیرفت. از جمله این تفاهم­نامه ها می­توان به این موارد اشاره کرد: برگزاری دوره­های آنلاین مشترک، تاسیس یک مرکز مشترک برای به اشتراک­ گذاری و تبادل اطلاعات،  تبادل استاد و پژوهشگر، ترجمه متون علمی و فرهنگی به زبان های فارسی و اردو،  توافق با دولت­های دو کشور برای همکاری در جهت تعمیق روابط علمی و فرهنگی،  بهره­گیری از اساتید دو کشور در رساله ­های ارشد و دکتری دانشجویان،  پذیرش در دوره ­های پسادکتری، برگزارش مسابقات دانشجویی و سفرهای کوتاه مدت علمی دانشجویی در قالب تعاملات دانشجویی، انتشار مجلات مشترک، انتشار مقالات مشترک، تاسیس کرسی­ های علمی مانند کرسی مولانا رومی، کرسی اقبال، کرسی حافظ، کرسی زبان اردو و کرسی زبان فارسی، برگزاری دوره ­های آموزشی برای دانشجویان و علاقمندان در جهت معرفی همه جانبه دو کشور، فراهم آوردن فرصت­ های مطالعاتی برای اساتید در دو کشور پاکستان و ایران، تسهیل در تایید اعتبار دانشگاه ­های دو کشور، دوره ­های مشترک کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری میان دانشگاه ­های ایران و پاکستان و برگزاری همایش ­های مشترک.

دو کشور ایران و پاکستان بیش از نیم قرن است که روابط خوب و سازنده­شان را با یکدیگر آغاز کردند و در ابعاد مختلف سیاسی، امنیتی، اقتصادی و فرهنگی همکاری­ های مستمری داشته­اند. تقویت این همکاری­ ها به عنوان یک ضرورت راهبردی برای هر دو کشور می­تواند در مناسبات دوجانبه و حتی منطقه ­ای تاثیرات مثبت و گره­گشایی داشته باشد. همانطور که امنیت و رفاه اقتصادی این دو کشور به یکدیگر گره خورده است، از لحاظ علمی و فرهنگی نیز ظرفیت­های بالقوه بسیاری برای تعاملات مشترک میان مراکز آکادمیک این دو کشور وجود دارد. امید است این روابط و بازدیدها به اقداماتی مفید در جهت روابط دانشگاهی میان این دو کشور منجر شود.

محسن محصل یزدی

رئیس اداره آسیا اقیانوسیه