انجمن دانشجویی شیعه شناسی با اهدافی که در ذیل خواهد آمد در تاریخ ۱۳۹۹/۱۱/۱۱ توسط دانشجویان دانشکده شیعه شناسی دانشگاه بین المللی ادیان و مذاهب قم تاسیس گردیده است. 

مسئول انجمن:
جناب آقای رضی بیات

دبیر انجمن:
جناب آقای سعید احمدی

 هئیت اجرایی انجمن:
۱- جناب آقای حسین نطنزی
۲- سرکار خانم نجمه حسین مردی
3- سرکار خانم زهرا ریاحی

عضو مشاور انجمن:
جناب آقای مهران ایلخانی

نشست انجمن علمی تاریخ تشیع با موضوع “بررسی و نقد موقعیت مکانی خانه حضرت زهرا(س)” و ارائه دکتر الله اکبری برگزار شد.

به مناسبت ایام فاطمیه و به همت “انجمن علمی تاریخ تشیع دانشکده شیعه شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب” نشست علمی “بررسی و نقد موقعیت مکانی خانه حضرت فاطمه(س) در گزاره‌های تاریخی” با حضور استاد «محمد الله اکبری» دکترای تخصصی تاریخ تمدن ملل اسلامی و عضو هیأت علمی جامعه المصطفى(ص) العالمیه برگزار شد.

وی در آغاز نشست گفت که مساله مورد بررسی در این گفتگو تعیین مکان خانه حضرت فاطمه(س) است. درباره حضرت فاطمه(س) و خانه ایشان مسائل بسیاری است که جای پژوهش و بحث دارد، ولی مساله این جلسه فقط تعیین مکان خانه و نقد برخی از اخبار و آراء برخی از محققان است. در این فرصت کوتاه مجالی نیست که به مسائل دیگر بپردازیم.

عضو هیأت علمی جامعه المصطفى در این نشست گفت: در باب مسجد نبوی و خانه حضرت فاطمه(س) و حجره امام علی(ع) ابهامات زیادی داریم که نیازمند مطالعه بسیاری است. من درباره حضرت فاطمه(س) و مسائل پیرامون ایشان بیش از هزار ساعت مطالعه کرده ام. در مقاله‌ای هم به بررسی مکان خانه حضرت فاطمه(س) پرداخته ام.

دکتر الله اکبری گفت: وقتی که پیامبر اکرم(ص) از مکه به مدینه هجرت کردند، در آن زمان خیلی از مسلمانان از ایشان خواستند که به خانه آن‌ها برود و ایشان فرمود هرجا شتر رفته و زانو بزند در آنجا ساکن می‌شوم.

وی افزود: در سال اول هجرت رسول خدا(ص) زمینی که اکنون مسجد نبوی در آن قرار دارد را خریدند و مسجد ساختند. این مسجد حدود ۳۰ متر در ۳۰ متر و به شکل یک مربع بود. مسجد سقف نداشت و دیوار بلندی هم نداشت. سه در از سمت جنوب، شرق و غرب داشت. قبله اولیه در مسجد به سمت شمال و بیت المقدس بود. در قبله مسجد هم قسمتی را سقف زده و سایبان قرار دادند. حدود ۱۸ ماه بعد قبله به سمت جنوب تغییر کرد. پس از آن در سمت جنوب مسجد را بستند و در سمت شمال را باز کردند. در سمت جنوب دوباره قسمتی را سقف زدند. سقف روی چهار ردیف ستون بود در عرض و پنج ستون در طول. در جمع ۲۰ ستون این قسمت را روضه نامیدند.

الله اکبری تصریح کرد: وقتی که پیامبر اکرم(ص) در مدینه بودند نماز ظهر و عصر را در دو وعده جداگانه اقامه می کردند، مدینه هم شهری پراکنده بود و محله‌ها به هم چسبیده نبود. کسانی که خانه هایشان به مسجد دور بود برای رفت و آمد به مسجد به سختی می‌افتادند و برهمین اساس کنار مسجد غرفه‌ها و سایبان‌هایی برپا کردند. اینکه این غرفه‌ها کی ساخته شده و کی برچیده شده گزارش‌ها متفاوت است. برخی آن را سال دوم و برخی سال سوم ذکر کرده اند. درب اغلب این هجره‌ها به قسمت حیاط مسجد باز می‌شد. تنها حجره‌های پیامبر و امام علی در قسمت مسقف مسجد در سمت جنوب بوده است.

عضو هیأت علمی جامعه المصطفى ادامه داد: برخی منابع می‌گویند که وقتی پیامبر مسجد را می‌ساخت، همزمان برای دخترش حضرت فاطمه(س) هم خانه‌ای ساخته است، اما این منابع مورد تایید نیست. این حجره‌ها که حدود ۶ تا ۹ متری بوده است قابل سکونت دائم نبودند. بعید است که حضرت فاطمه (س) پیش از ازدواج و به تنهایی در یکی از این حجره‌ها ساکن بوده باشد.

وی اظهار داشت: ازدواج حضرت فاطمه و حضرت علی در اواخر سال دوم هجرت صورت گرفته است. تا این زمان درباره محل سکونت، امام علی(ع)، مادرش فاطمه بنت اسد و حضرت فاطمه اخباری در دسترس نیست.

دکتر الله اکبری گفت: اگر بخواهیم همه مفروضات را در نظر بگیریم، احتمال جدی می‌دهیم که حضرت فاطمه با سوده همسر پیامبر در خانه‌ای که در کوچه نزدیک بقیع بوده است زندگی می‌کرده است.

در این جا ذکر این نکته لازم و ضروری است که در زبان عربی: بیت یعنی اتاق و دار یعنی منزل که مشتمل بر حیاط و چندین اتاق است. وقتی این عبارت‌های عربی در قرون اولیه دست فارسی زبانان افتاده است بین آن دو خلط شده است و یکی را در معنای دیگری به کار برده اند.

وی افزود: پس از اینکه حضرت علی(ع) با حضرت فاطمه(س) ازدواج کرد، آن حضرت خانه‌ای تهیه دید که با خانه پیامبر(ص) فاصله اش زیاد بود و پس از اندکی حضرت فاطمه(س) نزد پیامبر(ص) رفت و فرمود خانه‌ای نزدیک شما نیاز دارم پیامبر(ص) عذر خواست، ولی فاطمه(س) فرمود که به حارثه بن نعمان بگویید یکی از خانه هایش را به من بدهد. پیامبر باز هم عذرخواهی کرد. این گفتگو به گوش حارثه رسید و خانه‌ای که خودش در آن سکونت داشت و از همه خانه‌های بنی نجار به مسجد نزدیکتر بود را خالی کرد و کلیدش را نزد رسول خدا آورد و گفت هدیه‌ای است برای دخترتان. حضرت فاطمه در نهایت به خانه‌ای که متعلق به حارثه بن نعمان بود نقل مکان نمودند. محل زندگی حضرت علی و حضرت فاطمه(س) و زادگاه امام حسن و امام حسین علیهماالسلام خانه حارثه بوده است.

مکان این خانه:

ابن شبه نمیری نویسنده کتاب تاریخ المدینه المنوره که در قرن سوم هجری در مدینه می‌زیسته و تاریخ این شهر را نوشته و در یک تحقیق میدانی تمام خانه‌های اطراف مسجد را نام برده و تاریخچه آن‌ها را نوشته، از کوچه شمال مسجد وقتی به سمت شرق می‌رسد بعد از کوچه پشت بقیع در سمت شمال، خانه‌های واقع در سمت شرق مسجد را که پشت به بقیع دارند از شمال به جنوب نام می‌برد. بعد از کوچه خانه اول از عثمان به عفان است. این خانه مشرف بر موضع الجنائز بوده، موضع الجنائز رو به روی باب البقیع مسجد نبوی و نیز رو به روی حجره پیامبر و رو به روی حجره امام علی بوده است. کنار خانه عثمان در سمت جنوب خانه ابوایوب انصاری و کنار آن در سمت جنوب خانه حارثه بوده است که به حضرت فاطمه بخشیده است.

در تمام منابعی که از این خانه نام برده اند خانه حارثه که به فاطمه بخشید (دار حارثه التی وهبها لفاطمه) یاد شده است. حتی در منابع شیعه در کتاب شریف کافی که وصیت نامه امام علی پیش از حرکت به صفین را ثبت کرده به همین نام یاد شده است. این خانه دقیقا جایی بوده که جلو درش شتر پیامبر زانو زده بود و ابوایوب انصاری اسباب پیامبر را به خانه خود برده بود.

بعد‌ها حسن بن زید بن حسن مجتبی رو به روی خانه فاطمه(س) خانه‌ای بزرگ ساخت. محل خانه او برجی بلند بود که خرید و خراب کرد و به جایش خانه‌ای بزرگ ساخت.

محل سکونت دائم حضرات و زادگاه فرزندانشان این خانه بوده است. خانه‌های همسران رسول خدا در امتداد همین کوچه و جنوبی‌تر از خانه فاطمه(س) بوده است. بعد از نزول آیه تطهیر رسول خدا(ص) از خانه هر یک از همسران که به سوی مسجد می‌رفت هنگام گذر از جلو این خانه در می‌زد و می‌فرمود: السلام علیکم اهل البیت و سپس آیه تطهیر را تلاوت می‌فرمود.

اینجا خانه حارثه بن نعمان انصاری رئیس یکی از تیره‌های خزرج بوده است؛ تیره بنی زریق شاخه‌ای از بنی نجار. خانه‌ای بزرگ بوده مشتمل بر حیاط و انبار آذوقه و انبار علوفه و اسطبل و اتاق مهمان ها، اتاق مستخدمان، اتاق بچه‌ها و اتاق خواب والدین و اتاق‌های دیگر. همچنین اطراف آن دیوار بوده و در چوبی بزرگی هم داشته است که دارای دستگیره و کوبه بوده است. اینگونه در‌ها از پشت وقتی بسته می‌شد با فشار و تنه زدن و لگد زدن باز نمی‌شد و نیروی بسیاری برای باز کردن یا شکستن آن نیاز بود.

هنگام بیعت با ابوبکر، امام و همسر و فرزندانش در این خانه بوده اند و جلسه امیرمؤمنان با عباس و دیگر بنی هاشم و عمار و سلمان و زبیر و … در این خانه بوده است.

حجره‌ای که امام علی کنار مسجد و در شرق آن داشت و چسبیده به حجره پیامبر بود بعد‌ها به حجره یا بیت فاطمه معروف شده است. این حجره به فرزندان امام حسن رسید و تا سال ۹۸ هجری که خراب و ضمیمه مسجد شد در اختیار فرزندان امام حسن بود.

در اینجا من به سخن مرحوم علامه فضل الله نقد دارم که نوشته است: خانه فاطمه در نداشت. بله حجره چسبیده به مسجد در نداشت، ولی این خانه در داشت. نیز به سخن مرحوم علامه جعفر مرتضی که اصرار دارد همان حجره چسبیده به مسجد خانه فاطمه بوده نقد دارم. زیرا آن حجره محل استراحت موقت بود و محل سکونت دائم نبود. در آن به داخل مسجد باز می‌شد دری که بسته شود نداشت بلکه تا زمان تخریب پرده‌ای بر در آن آویزان بود. نیز دیوار و سقف آن از برگ نخل بود اگر آتش به آن می‌رسید پیش از سوختن در سقف مسجد نیز می‌سوخت، زیرا تا این زمان مسجد هنوز سقف خشت و گلی نداشت بلکه سقف مسجد از شاخ و برگ نخل بود. از سوی دیگر اگر قرار بود در این حجره را بسوزانند باید در داخل مسجد و قسمت مسقف آن آتش بر می‌افروختند و در این صورت باید سقف مسجد نیز می‌سوخت. از سویی حد اکثر فاصله بین این حجره و منبر رسول خدا کمتر از ده متر بود. یعنی علی(ع) صدای ابوبکر را می‌شنید و نیاز نبود قاصد‌ها مکرر رفت و آمد کنند و پیام ببرند و بیاورند. اما خانه حارثه که خانه فاطمه(س) شد حدود ۲۰۰ متر با مسجد فاصله داشت. در هم در حیاط بود و محکم و علی(ع) و یارانش هم در جلسه‌ای مشغول صحبت، نیاز بود تا قاصد از مسجد پیام را به خانه فاطمه (س) ببرد و جواب را باز آورد.

دکتر الله اکبری در ادامه گفت: محققان معاصر حوزوی که زحمت زیاد کشیده اند و کتاب‌ها و مقالاتی در باره مدینه نوشته اند و از جمله کتاب مدینه شناسی را مکان خانه ابوایوب را در قسمت جنوبی مسجد حدودا رو به روی محراب و منبر نشان داده اند و با مکانی که اینجانب گفتم فرق دارد. گمانم منشا خطای این دوستان جمله‌ای و کلمه‌ای از ابن شبه باشد که وقتی از خانه عثمان و بعد از آن از خانه ابو ایوب نام می‌برد از عبارت کانت فی القبله بهره برده است. بعد از چند سطر دو باره از عبارت و کانت فی قبله الجنائز سخن گفته است. محققان محترم به گمانم از این دو عبارت قبله المسجد فهمیده اند در حالی که در متن قرینه وجود دارد. از خانه عثمان سخن می‌گوید سپس از خانه ابوایوب که دیوار به دیوار آن است و ضمن آن گفته است و کانت فی القبله یعنی در جهت قبله خانه عثمان. عبار قبله الجناثز در واقع تفسیر عبار و کانت فی القبله است. خانه ابوایوب درست در سمت قبله خانه عثمان واقع بوده است و خانه حارثه در قبله خانه ابوایوب انصاری.

در پایان برخی از حاضران و برخی از شرکت کنندگان آنلاین پرسش‌هایی پرسیده و دکتر الله اکبری پاسخ داد.