به همت دانشکده ادیان، نشست علمی با عنوان «مفهوم شناسی اقامه تورات و انجیل در قرآن» با ارائه دکتر محمدتقی انصاری پور عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب برگزار شد.

دکتر انصاری پور در این نشست بیان کرد:

«در ایه 68 سوره مائده خطاب به اهل کتاب چنین آمده: قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَسْتُمْ عَلَىٰ شَيْءٍ حَتَّىٰ تُقِيمُوا التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ ۗ وَلَيَزِيدَنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ طُغْيَانًا وَكُفْرًا ۖ فَلَا تَأْسَ عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ

در صدر این آیه از اهل کتاب (یهودیان و مسیحیان) خواسته شده که تورات و انجیل را که متن دینی آنان است برپادارند و در ذیل آیه از طغیان گری و کفرورزیدن بسیاری از آنان در اثر تحمل ناپذیری آنها از نازل شدن قرآن بر پیامبر اسلام یاد شده است.

بحث حاضر ناظر به سوالی است که بسیاری از مفسران قرآن در مورد مفاد صدر این آیه مطرح کرده اند. آنچه توجه مفسران را به خود جلب کرده است این است که چگونه می توان انتظار داشت که قرآن، با توجه به اینکه پیام خود را جهانی میداند و مخاطب خود را همه مردمان می شناسد، از اهل کتاب درخواست کند که به کتاب مقدس خود بازگردند و آن را برپادارند. این سوال وقتی جدی تر می شود که آیات متعددی را که اهل کتاب را به ایمان آوردن به قرآن دعوت می کند، در کنار این آیه قرار دهیم.

از باب نمونه می توان به آیات ذیل اشاره کرد: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ آمِنُوا بِمَا نَزَّلْنَا مُصَدِّقًا لِمَا مَعَكُمْ … (نساء/47)  ووَآمِنُوا بِمَا أَنْزَلْتُ مُصَدِّقًا لِمَا مَعَكُمْ وَلَا تَكُونُوا أَوَّلَ كَافِرٍ بِهِ … (بقره/41) وَلَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتَابِ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ ۚ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَأَكْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ… (آل عمران/ 110)، الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ … (اعراف/157)

گروهی از مفسران مراد از امر به اقامه تورات و انجیل را پایبندی ورزیدن به اصول کلی معارف دینی مثل خداباوری، نبوت، معاد و مانند آن دانسته اند، زیرا این اصول در سرلوحه دعوت همه انبیاء بوده است و دگرگون ناپذیر است. (روشن است که اخلاقیات دینی را هم می توان در کنار این اندیشه های اعتقادی قرار داد). در این صورت سوال بالا به این شکل پاسخ داده می شود که این معنی برای آیه با دعوت آنان به پذیرش قرآن منافات ندارد.

گروهی دیگر امر به اقامه تورات و انجیل را ناظر به لزوم پای بندی نشان دادن به بشاراتی دانسته اند که در تورات و انجیل آمده است و نتیجه آن ایمان آوردن به قرآن و پیامبر اسلام خواهد بود و در واقع با این تفسیر این آیه در راستای آیاتی قرار می گیرد که اهل کتاب را دعوت به ایمان به قرآن و پیامبر اسلام می کند و با آنها هیچگونه منافاتی نخواهد داشت.»

در ادامه ایشان بیان کردند:

«گروهی از مفسران هر دو وجه را یادآور شده اند یعنی هم لزوم پایبندی به معارف کلی دینی خودشان و هم پایبندی به بشارات.

در این میان در المیزان نوعی معنی خاص و متفاوت مطرح شده و آن این که مراد از عبارت صدر آیه این است که ای اهل کتاب شما شایستگی برپا داشتن تورات و انجیل و آنچه از جانب خدا به شما نازل شده است را ندارید (تعبیر «لَسْتُمْ عَلَىٰ شَيْءٍ» یعنی شایستگی لازم در شما وجود ندارد).

به نظر می رسد برای یافتن مراد آیه شریفه باید نکات ذیل را مد نظر داشت:

1) نگاه بافتاری به متن به این معنی که آیه را در ضمن فضای کلی سوره لحاظ کرد

2) نگاه کرونیکال و زمان مند به متن و سوره، اینکه سوره مدنی است یا مکی و در هر یک مربوط به دوران آغازین مدنی است یا اواخر آن.

3) توجه به این نکته که در عین حال که قرآن دارای یک فضای گفتگویی است یا ماهیت محاوره دارد و بسیاری اوقات واکنش به ماجراهای پیرامونی خود دارد، برای خود یک هویت مستقل به مثابه یک وحی جدید به سوی بشر تحت نام قرآن با اجزایی تحت نان سوره و آیه قائل است. به عبارتی قرآن self-reference است. (مثل آنچه در امثال این آیه مشاهده می کنیم: إِنَّ هَٰذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ – یا … فاتوا بسوره من مثله – یا سوره أَنْزَلْنَاهَا وَفَرَضْنَاهَا  …- یا … وَإِذَا عَلِمَ مِنْ آيَاتِنَا شَيْئًا اتَّخَذَهَا هُزُوًا…)

4) با توجه به نکات بالا باید گفت این آیه در سوره مائده قرار گرفته که سوره ای مدنی است یا مدنی- مکی است به این معنی که مربوط به اواخر دوران رسالت پیامبر اکرم است که مدتی در مکه (در حجه الوداع) و بعد از آن مجددا در مدینه حضور پیدا کردند.

5) این بخش از سوره مربوط به اهل کتاب است که عمدتا در مدینه حضور داشتند و در فضای گفتمانی قرآن در ارتباط با اهل کتاب قرار می گیرد و بخشی از این فضا را شکل میدهد، بنابراین باید در قالب این گفتمان فهم شود. سوره های مدنی (مثل بقره، آل عمران، نساء، انفال،احزاب، توبه، مائده، بینه…) در باب اهل کتاب بسیار پررنگ تر از سوره های مکی هستند.

6) نکته دیگری که در فهم مراد آیات قرآن باید مد نظر قرار داد این است که گاه در یک سوره یا در یک مجموعه از آیاتی در یک سیاق واحد در یک سوره ذکر شده اند یک نکته مرکزی وجود دارد که آیات قبل از آن نقش مقدمه برای رسیدن به آن نکته را ایفا می کنند گرچه این آیات مقدماتی خود حاوی نکات مستقل و مهمی باشند، مثل آنچه در سوره بقره، آل عمران، و یا سوره نور مشاهده می کنیم.

با لحاظ نکات فوق در باب آیه مورد بحث چنین می گوییم که اولا سوره مائده دارای فضایی آکنده از مخاطبه با اهل کتاب، و به صورتی شاخص و متفاوت با بعضی سوره های دیگر، شامل هر دو گروه اهل کتاب است یعنی هم مسیحیان و هم یهودیان (در سوره بقره عمدتا مخاطبه با یهودیان است). این سوره مربوط به اواخر دوران رسالت پیامبر اکرم (ص) است و مربوط به حجه الوداع و حتی خبر دادن پیامبر اکرم (ص) به اینکه در اواخر عمر شریف خود هستند (اوشک ان ادعی فاجیب و انی تارک فیکم الثقلین …)، بنابراین می توان توقع داشت که فضای سوره یک فضای وصیت گونه به امت و نیز به اهل کتاب را داشته باشد.

این سوره، در خوانش شیعی، در خطاب به مسلمانان موضوع ولایت حضرت امیر علیه السلام را مطرح میکند و این نکته بسیار مهم را مطرح می کند که رسالت پیامبر اسلام بدون وجود جانشین تعیین شده از جانب خدا بی ثمر خواهد بود و مستلزم بازگشت به دوران جاهلیت خواهد بود.

دقیقا در این چارچوب اقامه تورات، انجیل و هر وحی نازل شده دیگر از جانب خدا به انسان معنی می شود. یعنی همانگونه که وجود رسالت پیامبر اسلام و نازل شدن قرآن در طول بیست سال واندی بدون یک رهبر صالح الهی از جانب خدا بی ثمر خواهد بود، وجود تورات، انجیل و هر صحیفه وحیانی دیگر به سوی انسان بدون وجود رهبری از این سنخ بی فایده خواهد بود و حقایق وحی شده از جانب خدا به انسان بی نتیجه خواهد بود و ره به ناکجاآباد خواهد برد. به عبارت دیگر اقامه شدن تورات یا انجیل یا هر مجموعه وحیانی دیگر بدون هدایت یک هدایتگر زنده (و به تعبیر شیعی آن یک امام زنده) مثل خود پیامبر اسلام به ثمر نخواهد رسید بنابراین در بافت قرآنی (که گاه از انبیاء با تعبیر امام یاد می کند و یا از قول انبیاء به تکرار چنین نقل می کند که اتقوا الله و اطیعون تقوای خدا درپیش بگیرید و از من متابعت کنید) گویا از اهل کتاب خواسته شده که نه تنها به نبوت و رسالت پیامبر اسلام ایمان بیاورند بلکه امامت ایشان را، به معنی رهبری اجتماعی زنده، هم بپذیرند.»