به گزارش روابط عمومی دانشگاه، به مناسبت هشتم شوال، سالروز تخریب قبور ائمه بقیع با حجت الاسلام و المسلمین دکتر عمار ابوطالبی، عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب درباره اهمیت این رخداد تاریخی و همچنین جایگاه والای بقیع در فرهنگ اسلامی به گفت‌وگو نشستیم. متن این گفت‌وگو به این شرح است:

شما در صحبت‌هایتان تاکید دارید که به جای تعبیر «قبرستان بقیع» از تعبیر «حرم بقیع» استفاده کنید. در ابتدا درباره چرایی این مسئله توضیح بفرمایید.

همانطور که می‌دانید امام رضا(ع) در کنار هارون دفن شدند و آن محل در گذشته قبرستان بوده ولی امروز حرم رضوی نامیده می‌شود. امامین جوادین در بغداد در «مقابر قریش» دفن شدند ولی امروزه ما به آنجا حرم جوادین می‌گوییم. حضرت معصومه(س) نیز در قبرستان بابلان دفن شدند ولی امروز این امکان به عنوان حرم کریمه اهل بیت(ع) شناخته می‌شود. در بقیع نیز چهار امام شیعه مدفون هستند و غیر از ایشان، جمعی از اصحاب خوب پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) در این مکان مدفون هستند، تعدادی از فقهای بزرگ شیعه در آنجا مدفون هستند. ما حتی به مدفن امامزادگانی که با چندین واسطه به نسبشان به ائمه می رسد حرم اطلاق می کنیم ز این رو شایسته و بلکه بایسته است مدفون چهار امام خود را نیز حرم بنامیم و این دور از ادب است که ما مدفن چهار امام و این جمع کثیر از بزرگانی که در بقیع دفن هستند را با تعبیر قبرستان یاد کنیم. ضمن اینکه در فرهنگ ما ایرانیان کلمه قبرستان یک بار معنایی منفی دارد. لذا می‌خواستم خواهش کنم از این به بعد از بقیع به عنوان «حرم بقیع» یاد کنیم تا حرمت این مکان مقدس را بیش از پیش مراعات کرده باشیم.

نکته دیگر اینکه بقیع مسکن و خانه امیرالمومنین(ع) بوده است و آن حضرت در ابتدای بقیع خانه‌ای داشتند و این خانه محل زندگی ایشان با صدیقه طاهره و حسنین بوده است. پیامبر(ص) بارها به این خانه رفت‌وآمد کردند، پیامبر(ص) در کنار این خانه نماز خواندند، این خانه محل عبادت امیرالمومنین(ع) و اهل بیت(ع) بوده است. آیا شایسته نیست در مورد جایی که این ویژگی‌ها را دارد تعبیر «حرم» را به کار ببریم؟

لطفا درباره ابعاد و گستره تخریب بقیع توضیح بفرمایید. آیا تخریب منحصر به قبور چهار امام شیعه بوده است؟

گاهی اوقات تصور می‌شود آنچه در بقیع تخریب شده است فقط گنبد ائمه مظلوم مدفون در بقیع بوده است اما اگر دقیق‌تر به موضوع نگاه کنیم می‌بینیم آنچه در بقیع تخریب شده فراتر از این است. اولا ده مکان در بقیع است که به نوعی مرتبط با پیامبر(ص) است و آنها را تخریب کردند؛ مکان‌هایی مثل مسجد فاطمه(س) که به آن بیت الاحزان می‌گویند، بقعه ابراهیم پسر پیامبر(ص)، بقعه منسوب به دختران پیامبر(ص)، بقعه منسوب به فاطمه بنت اسد که پیامبر(ص) ایشان را مادر خطاب می‌کردند و …، در مجموع این ده مکانی است که در بقیع تخریب شده و به نوعی مرتبط با پیامبر(ص) بوده است. چهار مکان هم به صحابه اختصاص داشته که تخریب شده است از جمله بقعه خلیفه سوم، بقعه مالک فقیه مدینه، بقعه منسوب به فرزند خلیفه دوم و بقعه منسوب به ابوسعید خدری. سه جای دیگر هم در بقیع تخریب شده است از جمله سیزده قبر قدیمی متعلق به چهره‌های شاخص جهان اسلام از فریقین و همچنین سنگ قبرهای قدیمی که آنها را از بین بردند. چهارمین چیزی که در بقیع از بین رفته است آداب و عادت‌هایی بود که وهابیت تلاش کرد با تخریب بقیع آنها را از بین ببرد. از جمله این آداب می‌توان به این موارد اشاره کرد: انتقال جنازه از اقصی نقاط جهان اسلام به مدینه برای دفن در بقیع، آدابی که مسلمانان هنگام تدفین امواتشان در بقیع داشتند، آداب و عاداتی که مسلمانان در تکریم بزرگان دین و مذهبشان در بقیع داشتند. بنابراین وهابی‌ها فقط گنبد ائمه بقیع را خراب نکردند و تخریب حرم بقیع جنایتی در حق جهان اسلام بود. پس فاجعه تخریب بقیع را منحصر در تخریب بقعه اهل بیت(ع) ندانیم.

اشاره کردید یکی از اماکنی که در تخریب از بین رفت، مزار فاطمه بنت اسد بوده است. شما پژوهشی نیز در زمینه مزار ایشان انجام داده‌اید. لطفا ابتدا درباره شخصیت فاطمه بنت اسد توضیح بفرمایید.

فاطمه بنت اسد مادر امیرالمومنین(ع) هستند که داستان وضع حمل ایشان در خانه خدا را همه شنیدیم. ایشان اولین بانوی هاشمی هستند که فرزندشان خلیفه می‌شود و اولین بانویی هستند که با پای پیاده و برهنه از مکه به مدینه هجرت می‌کنند و جزء اصحاب پیامبر(ص) شمرده شدند. زمانی که در قید حیات بودند پیامبر(ص) مرتب به منزل ایشان می‌رفتند و وقتی امیرالمومنین(ع) خبر فوت مادرشان را به پیامبر(ص) دادند ایشان گریستند و فرمودند او برای من مادر بود. پیامبر(ص) عمامه و پیراهن خودشان را به امیرالمومنین(ع) دادند تا مادرشان را با آن کفن کنند. وقتی پیکر ایشان را به بقیع آوردند پیامبر(ص) بر ایشان نماز خواندند و چهل تکبیر گفتند. عمار به پیامبر(ص) عرض کرد ما ندیدم شما برای کسی اینطور نماز بخوانید. پیامبر(ص) فرمودند چرا این کار را نکنم در حالی که او و ابوطالب فرزندان زیادی داشتند ولی با این حال ایشان نیکی زیادی نسبت به من روا می‌داشتند. او مرا سیر می‌کرد در حالی که خودش گرسنه بود، به من لباس می‌پوشاند در حالی که بچه‌های خودش لباس نداشتند. کنایه از اینکه وقتی او نسبت به من اینقدر محبت داشت چرا من نسبت به او چنین کاری نکنم. پیامبر در ادامه فرمودند دیدم سمت راستم چهل صف از ملائک ایستادند و برای هرکدام یک تکبیر گفتم.

امروزه شیعیان جایی را در نزدیکی مزار امام حسن(ع) به عنوان مزار فاطمه بنت اسد می‌شناسند اما کسانی که اهل مطالعه باشند در برخی سفرنامه‌ها خواندند که مزار فاطمه بنت اسد جایی در انتهای بقیع است. ما یک تحقیق مفصلی در این رابطه انجام دادیم. اولا گزاره‌های تاریخی از قرن سوم معتقدند قبر جناب فاطمه بنت اسد جایی در ابتدای بقیع بوده است ولی از نیمه دوم قرن ششم برای اولین بار یک جایی در انتهای بقیع به عنوان مزار فاطمه بنت اسد گزارش می‌شود و بعد از آن هر کس سفرنامه‌ای نوشته آنجا را به عنوان مزار ایشان مطرح کرده است. البته لازم به ذکر است در طول قرون متمادی در حالی که افرادی جایی را در انتهای بقیع به عنوان مزار ایشان معرفی می‌کردند همیشه افرادی بودند که انتساب بقعه انتهای بقیع به ایشان را درست ندانسته و آن را خلاف واقع معرفی می‌کردند مانند سمهودی مورخ شهیر و معروف مدینه.

دیدگاه صحیح درباره محل مزار فاطمه بنت اسد کدام است و اساسا چرا مدفن ایشان این میزان اهمیت دارد؟

ابتدا عرض کنم وقتی پیامبر(ص) عثمان بن مظعون را دفن می‌کنند سنگی بر مزار ایشان می‌گذارند تا قبر او مشخص باشد و بعد می‌فرمایند هر کس از خاندانم فوت شود، پیکرش را نزدیک او دفن می‌کنم. عثمان سال دوم هجری فوت شد. در همان سال رقیه دختر پیامبر(ص) فوت کرد که قبرش نزدیک عثمان است یا وقتی ابراهیم پسر پیامبر(ص) در سال دهم از دنیا می‌رود پیکرش نزدیک عثمان دفن می‌شود. بنابراین معقول نیست که جناب فاطمه بنت اسد که سال چهارم هجری به رحلت کرده را انتهای بقیع دفن کنند. تفصیل این مطلب در مقاله‌ای با عنوان «کاوشی درباره مدفن فاطمه بنت اسد (ع)» در پژوهشنامه حج و زیارت درج شده است که علاقه‌مندان می‌توانند به این مقاله مراجعه کنند.

بر اساس این پژوهش روشن شد جایی که مدفن فاطمه بنت اسد است تا اوایل قرن سوم با نام مسجد شناخته می‌شد، در نیمه قرن سوم گفتند به «قبر فاطمه» و به همین اسم معروف شد، اواخر قرن پنج به نام مسجد فاطمه معروف شد، اواخر قرن شش برای اولین‌بار اینجا را به عنوان بیت الحزن معرفی کردند و این اسم روی این مکان باقی می‌ماند تا اینکه در سه قرن اخیر آنجا را بیت الاحزان نامیدند و کماکان همگان این مکان شریف را به این نام می شناسند. پس در واقع مزار جناب فاطمه بن اسد در جایی است که ما به آن بیت الحزن می‌گوییم. شاید گفته شود بیت الحزن همان جایی است که حضرت فاطمه(س)  به آنجا می‌رفتند و در فراق پیامبر(ص) به حزن و اندوه می‌پرداختند. پاسخ این است که این حرف درست است و این دو مطلب هیچ منافاتی با هم ندارند.

امیرالمومنین(ع) در بقیع خانه‌ای داشتند که به دار علی معروف بود و این خانه، خانه بسیار مهمی است. تحقیقات نشان می‌دهد امیرالمومنین(ع) وقتی می‌خواستند این خانه را بنا کنند مزار مادرشان را داخل منزل خویش قرار دادند. ما روایات زیادی داریم در خانه خودتان محلی را برای عبادت خودتان قرار دهید. امیرالمومنین(ع) نیز در خانه خودشان جایی داشتند که آنجا محل عبادت حضرت فاطمه(س) بوده است. شیخ صدوق در کتاب الحج وقتی زیارتنامه ائمه بقیع را ذکر می‌کند می‌گوید به مسجد فاطمه بروید و هشت رکعت نماز بخوانید چون گفته می‌شود اینجا محل عبادت صدیقه طاهره(س) بوده و صدیقه طاهره در اینجا نماز اقامه کردند. دوم اینکه ایشان یک جایی را به عنوان عبادتگاه و مسجد خانه خودشان برای حضرت فاطمه(س) قرار دادند. آن محل همان جایی بوده که مزار مادرشان بوده یعنی بالای سر مزار مادرشان مسجدی می‌سازند که بعدها نام آن مکان مسجد فاطمه می‌شود و اینجا محل عبادت صدیقه طاهره علیهاالسلام بود و بعد از رحلت پیامبر(ص) وقتی حضرت فاطمه(س) در بیت فاطمه کنار مسجد نبوی برای پیامبر(ص) عزاداری می‌کردند برخی اعتراض کردند لذا ایشان به دار علی در بقیع می‌روند و در مسجد خانه امیرالمومنین (ع) برای پیامبر(ص) عزاداری می‌کنند. پس بیت الاحزان، هم مسجد فاطمه(س) بوده و هم مدفن فاطمه بنت اسد بوده است و هم جایی بوده که حضرت فاطمه(س) برای پدرشان عزاداری می‌کردند.

طبق آنچه در برخی منابع ذکر شده این مسجدی که ما آن را به عنوان بیت الاحزان می‌شناسیم همان جایی است که امیرالمومنین(ع) صدیقه طاهره را در آن غسل دادند و کفن کردند. در روایتی تاریخی آمده است که امیرالمومنین(ع) فرمودند وقتی حضرت فاطمه(س) در خانه کنار مسجد النبی وفات یافت ایشان را به خانه دیگرم آوردیم و در یکی از اتاق‌های آنجا ایشان را غسل دادیم. در نقلی دیگر آمده است مسجد فاطمه که در بقیع است همان جایی است که امیرالمومنین آنجا بر فاطمه(س) نماز خواندند. پس ببینید چقدر این مکان مهم است. مخاطبینی که به این بحث علاقه‌مند هستند می‌توانند توضیحات بیشتر در این زمینه را در مقاله «بیت الاحزان یا مسجد فاطمه و واکاوی ماهیت تاریخی آن» پیگیری کنند.

مسجد فاطمه که امروزه ما آن را بانام بیت الاحزان می شناسیم در 25 متری جنوب شرق مزار اهل بیت بوده. مستحضرید که قبله مدینه به سمت جنوب است لذا اگر روبروی مزار ائمه و رو به قبله بایستید از مزار ایشان 25 متر به سمت جنوب شرق بروید آنجا مسجد فاطمه است که البته الان اثری از آن نیست. انشاالله خداوند زیارت ایشان را در دنیا و شفاعتشان را در آخرت روزی همه ما بگرداند.