چکیده:
الحکمة المتعالية اثری است از شمس‌الدین محمد گیلانی معروف به «ملاشمسا» از شاگردان فیلسوف بزرگ عصر صفوی حکیم میر محمدباقر داماد که به گفته مصنف آن اسراری است لاهوتی و تحقیقاتی است نوری در اثبات واجب تعالی و توحید و صفات کمالی‌اش که به روشی بدیع و محکم و نیکو و درنهایت دقت بیان‌شده است. این رساله شامل دو بخش است بخش اوّل مقدمه این رساله را در بردارد و بخش دوم تصحیح و تحقیق یک متن فلسفی از ملاشمسا گیلانی است. نگارنده در مقدمه ضمن معرفی ملاشمسا به روش فکری وی، آثار، اساتید و مراودات فکری او باهم عصران خود مثل ملاصدرا پرداخته و قوت و دقت تحصیلات وی را از زبان بعضی از فیلسوفان معاصر (سید جلال آشتیانی) بیان کرده است و در ادامه به تعلق‌خاطر فکری او به قدما خصوصاً فارابی‌، ابن‌سینا و خواجه‌نصیرالدین طوسی و نقد کلام و نظرات متأخرین و معاصرین همچون ملا جلال دوانی، قوشجی‌، فاضل کاشی و ملاصدرای شیرازی اشاره‌کرده است. در بخش دوم این رساله که درواقع بخش اصلی این رساله را تشکیل می¬دهد بر اساس داده‌های علم تصحیح متون و آئین معمول و مرسوم در امر تصحیح یک متن، به تصحیح و مقابله کتاب الحکمة المتعالیة پرداخته‌شده است. نگارنده در این تصحیح ضمن مقابله متن انتخاب‌شده با سه نسخه موجود، به استخراج آیات، روایات و نقل‌قول‌ها پرداخته و با نگارش تعلیقاتی به منابع مورد استناد و خطاهای لفظی و نگارشی و منابعی برای تحقیق بیشتر اشاره‌کرده است. متن اصلی این رساله شامل براهین اثبات واجب‌الوجود بالذات و پاسخ به شبهات و اشکالات مطرح پیرامون این براهین است، علاوه بر این به مسائل فرعی هم که در ضمن این اشکالات مطرح‌شده به آن پرداخته‌شده است، مانند بحث از موضوع حکمت، تقسیمات موجود مطلق، ماهیت عدد و حدوث عالم و در پایان فصل براهین، به این نتیجه منتهی شده است که «لا مؤثر في الوجود الّا الله و لا خالق سواه» و به دنبال آن اشکال عظیم ای رخ می‌نماید که اگر همه کارها به دست واجب تعالی است پس اراده انسان و معنی تکلیف و ثواب و عقاب چه می‌شود که در فصول بعدی پاسخ به اشکالات و مباحث اراده الهی و افعال اختیاری انسان و شبهات ثواب و عقاب و شرک و کفر و مباحث جبر و اختیار و نقد نظرات معتزله و اشاعره و پاسخ به اشکالات مطرح پیرامون این مسائل پرداخته می‌شود.