به گزارش روابط عمومی دانشگاه، به همت پژوهشگاه ادیان و مذاهب و با مشارکت دانشکده مطالعات ملل اسلامی، انجمن علمی ادیان و مذاهب حوزه و اداره کل ارتباطات دانشگاه ادیان و مذاهب نشست علمی «نقد و بررسی سریال رمضانی معاویه ۲۰۲۵» برگزار شد.

دکتر مهدی علمی دانشور؛ استادیار دانشگاه ادیان و مذاهب با بیان موضوع «بازتاب های سریال معاویه در ایران و جهان عرب» گفت: تحلیل داده‌های مبتنی بر موقعیت جغرافیایی کاربران نشان می‌دهد که واکنش‌ها به سریال معاویه از الگوهای منطقه‌ای مشخصی پیروی می‌کند. در کشورهایی با اکثریت شیعه مانند ایران، عراق و بحرین، واکنش‌های منفی به مراتب بیشتر بوده و در برخی موارد به کمپین‌های گسترده برای تحریم سریال منجر شده است. در عراق، این واکنش‌ها حتی به اقدام رسمی دولت برای ممنوعیت پخش سریال انجامیده است. در مقابل، در کشورهای عربی حوزه خلیج فارس، به ویژه عربستان سعودی و امارات متحده عربی، واکنش‌های مثبت بیشتری نسبت به سریال مشاهده شده است. در این مناطق، تمرکز بیشتری بر جنبه‌های هنری و فنی سریال و اهمیت آن برای ارتقای صنعت رسانه در جهان عرب وجود داشته است. همچنین، در این کشورها، بحث‌های مرتبط با گفتمان‌های هویتی عربی و تلاش برای بازتعریف نقش تاریخی اعراب در تمدن اسلامی، بخش قابل توجهی از واکنش‌ها را تشکیل داده است.

وی بیان کرد:‌ در کشورهایی چون مصر، لبنان و تونس که دارای جوامع متنوع مذهبی هستند، واکنش‌ها طیف گسترده‌تری را نشان می‌دهد. در این کشورها، علاوه بر مباحث مذهبی، گفتمان‌های روشنفکری پیرامون آزادی بیان، حق بازنمایی تاریخ و نقش رسانه در شکل‌دهی به هویت‌های جمعی نیز پررنگ بوده است. واکنش نهادهای مذهبی مصر مانند الازهر به سریال به دلیل نمایش شخصیت‌های مقدس، موجب شکل‌گیری مباحث گسترده‌ای درباره حدود و ثغور بازنمایی چهره‌های مذهبی در هنرهای نمایشی شده است. تفاوت‌های منطقه‌ای در واکنش‌ها همچنین منعکس‌کننده ساختارهای سیاسی-اجتماعی متفاوت در کشورهای اسلامی است. در کشورهایی با فضای رسانه‌ای بازتر، تنوع دیدگاه‌ها بیشتر بوده، در حالی که در کشورهایی با کنترل بیشتر بر رسانه‌ها، گفتمان‌های غالب رسمی تأثیر بیشتری بر شکل‌گیری واکنش‌های عمومی داشته‌اند. این تفاوت‌ها نشان می‌دهد که واکنش به محتوای رسانه‌ای در جهان اسلام، فراتر از مرزهای مذهبی، متأثر از بافتارهای سیاسی-اجتماعی متفاوت است.

دکتر مهدی علمی دانشور ادامه داد: مباحثات پیرامون سریال معاویه، منعکس‌کننده شکاف‌های عمیق‌تر تاریخی-مذهبی در جهان اسلام است. این سریال به موضوعاتی می‌پردازد که ریشه در اختلافات اولیه میان مسلمانان پس از رحلت پیامبر اسلام (ص) دارد. شخصیت معاویه به عنوان کسی که با حضرت علی (ع) جنگید و بعدها خلافت را به سلطنت موروثی تبدیل کرد، همواره یکی از نقاط اختلاف مهم میان شیعیان و اهل سنت بوده است. بازنمایی این شخصیت در قالب یک اثر نمایشی پرهزینه، این اختلافات دیرینه را دوباره به سطح گفتمان عمومی آورده است. همچنین، مناقشات پیرامون این سریال، بازتاب‌دهنده چالش‌های معاصر در زمینه مدیریت تنوع مذهبی در جوامع اسلامی است. تصمیم دولت عراق برای ممنوعیت پخش سریال به دلیل «احتمال بروز تنش‌های مذهبی» نشان‌دهنده ملاحظات امنیتی و سیاسی در کشورهایی است که با تنش‌های فرقه‌ای مواجه هستند. این موضوع سوالات مهمی را درباره نسبت آزادی بیان با حساسیت‌های مذهبی و مسئولیت اجتماعی رسانه‌ها در جوامع چندفرهنگی مطرح می‌کند.

وی افزود: تحلیل واکنش‌های کاربران شبکه‌های اجتماعی به سریال معاویه، تصویری پیچیده از تعامل میان رسانه، مذهب، تاریخ و سیاست در جهان اسلام معاصر ارائه می‌دهد. یافته‌های این پژوهش در همین مرحله نخست، نشان می‌دهد که بازنمایی رویدادها و شخصیت‌های تاریخی اسلام در قالب آثار نمایشی، همچنان موضوعی حساس و بحث‌برانگیز است که می‌تواند واکنش‌های احساسی شدیدی را برانگیزد. قطبی شدن واکنش‌ها، عمدتاً منعکس‌کننده شکاف‌های مذهبی دیرینه در جهان اسلام است، اما عوامل ژئوپلیتیکی، هویتی و فرهنگی نیز در شکل‌دهی به این واکنش‌ها نقش مهمی دارند. تفاوت‌های منطقه‌ای در واکنش‌ها نشان می‌دهد که چگونه بافتارهای سیاسی-اجتماعی متفاوت می‌توانند بر نحوه دریافت و تفسیر محتوای رسانه‌ای تأثیر بگذارند. ممنوعیت پخش سریال در عراق و انتقادات شدید در کشورهای با جمعیت شیعه قابل توجه، در مقابل استقبال نسبی در برخی کشورهای عربی حوزه خلیج فارس، نشان‌دهنده تأثیر عمیق هویت‌های مذهبی بر واکنش به محتوای رسانه‌ای است. همچنین، تنوع دیدگاه‌ها در کشورهایی با فضای رسانه‌ای بازتر، اهمیت ساختارهای سیاسی-اجتماعی در شکل‌دهی به گفتمان‌های عمومی را نشان می‌دهد.

استادیار دانشگاه ادیان و مذاهب تشریح کرد: کمیسیون رسانه و ارتباطات عراق پخش این سریال را در عراق ممنوع اعلام کرد و آن را موضوعی جنجالی توصیف کرد که می‌تواند به «مناظرات مذهبی» میان سنی‌ها و شیعیان عراقی در ماه رمضان منجر شود. این کمیسیون از MBC عراق، بخشی از گروه MBC عربستان سعودی، درخواست کرد که از پخش این سریال خودداری کند و اعلام کرد که این سریال «حاوی موادی است که احساسات گروه‌های مختلف جامعه عراق، از جمله گروه‌های مذهبی و ملی را جریحه‌دار می‌کند». در واکنش به این سریال، شبکه العاشر عراق تهدید کرد که برنامه‌ای درباره ابولؤلؤ (پیروز نهاوندی)، فردی که عمر بن خطاب را به قتل رساند، تولید خواهد کرد. مقتدی صدر اما هر دو سریال را رد و اظهار کرد: «هیچ‌کدام از این دو سریال مشروعیت ندارند و تنها باعث ایجاد تفرقه می‌شوند، زیرا معاویه نماینده اهل سنت نیست و ابولؤلؤ نیز نماینده شیعیان نیست.» همچنین در مصر عبدالفتاح عبدالغنی العواری، عضو هیئت علمای ارشد الازهر، در گفت‌وگو با روزنامه مصری «مصری الیوم» تأکید کرده است که نمایش شخصیت معاویه بن ابی‌سفیان، که در زمان پیامبر اسلام از کاتبان وحی بود و بعدها نخستین خلیفه بنی‌امیه شد، از نظر مذهبی غیرقابل قبول است. او به فتاوایی اشاره کرده که نمایش چهره شخصیت‌های مذهبی را در سنت اسلامی ممنوع می‌دانند. با این حال، الازهر تاکنون هیچ فتوا یا بیانیه رسمی در مورد این سریال منتشر نکرده است. مرضا عبدالواجد، رئیس دانشکده رسانه در دانشگاه الازهر مصر، اعلام کرد که الازهر به عنوان یک نهاد نظارتی عمل نمی‌کند، اما با به تصور کشیدن یاران پیامبر (ص) مخالف است.
سخنگوی موسسه دارالافتاؤ مصر نیز اظهار کرد: «بازنمایی شخصیت‌های تاریخی در صورتی مجاز است که شأن آن‌ها حفظ شود و زندگی‌شان تحریف نشود، ولی نمایش چهره ۱۰ صحابه‌ای که پیامبر (ص) به آن‌ها وعده بهشت داده بود، مجاز نیست. از آنجا که سریال «معاویه» شامل شخصیت‌های عثمان بن عفان و علی بن ابی‌طالب (ع) می‌شود، از این نظر مورد اعتراض قرار گرفته است.

دکتر مهدی علمی دانشور گفت: بررسی‌های ما در فضای مجازی نشان داد که در رسانه های رسمی پاکستانی و شبه‌قاره هند واکنش خاصی به سریال «معاویه» نداشتند و تنها «بی بی سی اردو» در گزارشی به اطلاعاتی درباره این سریال از جمله ساختار، کارگردان و بازیگران و همچنین واکنش های بین المللی به آن (مثل ممنوع‌شدن پخش آن در برخی کشورها) پرداخته است. شبکه‌های اجتماعی اردوزبان نیز نسبت به پخش سریال معاویه ساکت بودند و تاکنون هیچ واکنشی نشان نداند؛ تنها یکی از مفتیان اهل سنت درباره این سریال با انتشار پیامی تصویری به شدت سریال معاویه را نقد و آن را بهانه‌ای برای تثبیت نظام موروثی آل سعود تفسیر کرد.

وی در خصوص بازتاب «معاویه» در جامعه ترکیه افزود: رصد رسانه‌ها و فضای مجازی ترکیه‌ای نشان می‌دهد که سریال «معاویه» هنوز در ترکیه دوبله نشده، اما با زیرنویس زبان ترکی در دسترس عموم قرار داد. برخی از رسانه‌های خبری ترکیه به موضوع سریال «معاویه» پرداخته‌اند، اما نوع پوشش خبری آن‌ها انتقادی نیست و بیشتر جنبه گزارشی دارد. به‌عنوان مثال سایت خبرترک (HaberTürk) صرفاً به مشخصات و عوامل و نحوه تولید این سریال و واکنش‌های عراق، مصر و ایران نسبت به آن پرداخته است. روزنامه «نفس» نیز با استفاده از تیتر «سریال معاویه جهان عرب را به دو بخش تقسیم کرد»، تلاش کرده تنها به واکنش‌های جهان عرب بپردازد. همچنین در سایت رسمی «سازمان دیانت ترکیه»، در جایگاه مهم‌ترین و اولین سازمان دینی این کشور، هیچ اشاره‌ای به این سریال نشده و این سازمان هیچ نظری درباره سریال معاویه منتشر نکرده است حساب وبسایت «دیلی اسلامیت» در شبکه اجتماعی «ایکس» با انتشار پیامی به پخش این سریال و زیرنویس خودکار آن اشاره کرده و در این پیام از «حضرت معاویه» نام برده است که نوع واکنش کاربران به این توئیت جالب توجه بوده است. همچنین «رضا اویلوم» استاد دانشگاه و منتقد سینما در ترکیه در گفتگو با خبرنگار مهر گفت که «جامعه ترکیه عموماً به این گونه سریال ها اهمیتی نمی‌دهد و بیشتر ترجیح می‌دهد بر دیگر تحولات در کشورها تمرکز داشته باشد. به همین دلیل تحلیل و یا اخبار قابل توجهی در رسانه های ترکیه در خصوص سریال معاویه وجود ندارد. خیلی از مردم حتی خبر ندارند چنین سریالی تولید شده است.» «مصطفی کمال اردومول» از روزنامه نگاران کهنه کار ترکیه نیز افزود: رسانه های ترکیه و جامعه واکنشی به این موضوع نداشته است. موضع‌گیری و پیام تصویری «ذلفی لیوانلی» نویسنده و هنرمند مشهور ترکیه‌ای درباره سریال «معاویه» نیز بیان‌کننده بخشی از فضای عمومی حاکم بر افکار عمومی مسلمانان ترکیه است.

استادیار دانشگاه ادیان و مذاهب ادامه داد: وب‌سایت شبکه «الجزیره» به عنوان یکی از رسانه‌های تأثیرگذار در جهان عرب با انتشار گزارشی مسائل فنی و محتوایی سریال «معاویه» را بررسی کرد. به نوشته الجزیره «بحث و جدل‌ها در خصوص سریال معاویه تا حد زیادی قابل پیش بینی بود، اما انتقادات درباره ضعف های فنی و بی دقتی در تولید این سریال جای بررسی دارد. این در حالی است که یک بودجه ۱۰۰ میلیون دلاری برای تولید سریال معاویه صرف شده؛ بودجه ای که تاکنون صرف هیچ کار تولیدی عربی نشده است. تولید کنندگان این سریال، عنان کار را به دست خیال خود داده تا تاریخ را دوباره بنویسند و شخصیت هایی بسازند که با آنچه در کتب تاریخی آمده مغایرت داشته باشند. در برخی موارد مانند جنگ های بدر و احد یک بررسی خیلی کوتاه و سریع اتفاق افتاده و آن طور که باید به این تحولات پرداخته نشده است. شکل خانه ها، طراحی صحنه، لباس ها حتی نورپردازی با ویژگی های اجتماعی و فرهنگی آن دوره کاملاً در تضاد است. در خصوص شخصیت ابوبکر نیز با وجود آنکه راویان وی را دارای یک بدن نحیف توصیف کرده اند، در این سریال با یک بدن قوی ظاهر شده که بسیار تعجب آور است. تغییرات صورت گرفته در این سریال از حد و مرز خود خارج شده و حتی لباس زنان در این دوره از تاریخ شبه جزیره عرب و اسلام به صورت نامناسبی طراحی شده است. زنان مسلمان در آن دوره بنا به روایت کتب تاریخی چنین لباس هایی نمی پوشیدند.»

وی در ادامه گفت: در این سریال حتی سال تولد معاویه بن ابوسفیان که در کتب تاریخی سال ۱۵ قبل از هجرت پیامبر (ص) ثبت شده، ۱۳ قبل از هجرت مطرح شده است. علاوه بر این، معاویه در این سریال قبل از فتح مکه، مسلمان نشان داده می شود و در حال وضو گرفتن به تصویر کشیده شده است؛ این در حالی است که کتب تاریخی به اسلام آوردن معاویه بعد از ورود سپاه مسلمانان به مکه اشاره کرده اند. تولید کنندگان این سریال به خود زحمت نداده اند از کارشناسان تاریخی برای به تصویر کشیدن این مرحله حساس از تاریخ مسلمانان استفاده کنند؛ به عنوان مثال یکی دیگر از اشتباهات تاریخی در این سریال استفاده از شمشیرهای دمشقی است که تا آن دوره شناخته شده نبوده اند. در ابتدای کار سریال، با توجه به دکورهای باشکوه و بودجه هزینه شده، تصور می شد با قوی ترین سریال اسلامی در تاریخ سینمای کشورهای عربی رو به رو هستیم اما معلوم شد که این سریال ضعف محتوایی دارد. نحوه سخن گفتن معاویه که انتظار می رفت بلیغ و حماسی باشد ضعیف و سست، بدون احساس است. شخصیت ها در این سریال عمق ندارند و سطحی هستند. تولید کنندگان سریال معاویه حتی در جزئیات شخصیت معاویه و ابعاد سیاسی زندگی وی و معاونانش غور نکرده اند. آنها باید می دانستند که در برابر یک تنش ۱۴ قرنی قرار دارند که تا به امروز به پایان نرسیده است.

استادیار دانشگاه ادیان و مذاهب بیان کرد: تاکنون هیچ مقام رسمی حکومت عربستان، به عنوان سفارش‌دهنده و کارفرمای اصلی سریال «معاویه» به این سریال واکنش نشان نداده است، اما کاربران عرب‌زبان در شبکه اجتماعی ایکس با هشتگ «#مسلسل_معاویه» درباره این سریال بحث می‌کنند؛ رصد و بررسی این هشتگ نشان می‌دهد که نخبگان و فعالان بعضاً سرشناس سعودی رویکردی حمایتی از این سریال دارند و برخی نیز رویکردی انتقادی دارند و کاربرانی از کویت و بحرین نیز از این سریال انتقاد می‌کنند و خواستار توقف آن هستند. مثلاً «جاسم الجزاع» از کویت می‌نویسد که «ظاهرا پخش سریال معاویه باید متوقف شود. این سریال متناسب آن دوره نیست. صحنه های ناپسندی از صحابه آن دوران به تصویر کشیده است.»

دکتر مهدی علمی دانشور در پایان افزود: شاید اتکا به داده‌های رسانه‌های رسمی و فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی برای بررسی و تحلیل واقعیت یک پدیده چندان دقیق نباشد، اما نمی‌توان یک‌سره آن را هم رد کرد. جمع‌بندی صحبت‌ها این است که کشورهای همسایه ما سراغ ساخت سریال‌های استراتژیک رفته‌اند؛ مصر با حشاشین مثلاً تاریخ‌نگاری می‌کند و عربستان با معاویه دست به تحریف وقایع می‌زند، ترکیه هم با ساخت سریال‌هایی با مضامین متفاوت به‌دنبال اهداف گردشگری خود و جذب گردشگر از بین ایرانیان است. در چنین شرایطی، صداوسیما که بدون شک متولی اصلی ساخت سریال‌های الف‌ویژه و تاریخی است، از ساخت سریال‌های استراتژیک که بتواند پاسخی به این تحریفات باشد، غفلت کرده است، کافی است نگاهی به کنداکتور رمضانی تلویزیون بیندازیم تا مشخص شود که سریال‌های رمضانی تلویزیون سال‌هاست، استراتژی ندارند…، هیچ حرف جدی برای گفتن ندارند و تنها در روایت یک داستان چندخطی آپارتمانی مانده‌اند، این اتفاق در حالی است که دیگر کشورهای اسلامی رو به ساخت سریال‌های استراتژیک آوردند، یک سال با سریال ضدایرانی حشاشین به استقبال ماه رمضان می‌روند و سال بعد، همراه با معاویه اعتقادات مذهبی مسلمانان را به‌دست می‌گیرند. در کنار صدا و سیما همه دستگاه‌های متولی فرهنگ باید به‌نوعی وارد این موضوع شوند تا زمین بازی برای ساخت سریال‌های کم‌محتوا و تحریفی مثل معاویه خالی نشود.