به همت دانشکده‌های قرآن و حدیث و تاریخ دانشگاه ادیان و مذاهب، نشست علمی با عنوان “تفسیر تنزیلی و بازشناسی تاریخ صدر اسلام” با حضور حجت الاسلام و المسلمین استاد عبدالکریم بهجت پور در تاریخ 14 آذر سال ۱۴۰۳ برگزار گردید.

این نشست علمی با معرفی و تحلیل نظریه تفسیر تنزیلی با سخنرانی استاد عبدالکریم بهجت پور، دانشیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی برگزار شد. در ابتدای جلسه دکتر احسان پورنعمان دبیر این نشست با ارائه خلاصه‌ای از سوابق علمی و نظری گسترده استاد بهجت پور، ایشان را به عنوان یکی از برترین شاگردان مرحوم آیت الله معرفت و صاحب نظریه ای جدید و جذاب در تفسیر معرفی نمود؛ همچنین مهم‎ترین آثار ایشان را این گونه معرفی کرد؛

تفسیر تنزیلی مبانی، اصول، قواعد و فوائد (کتاب سال حوزه)، تفسیر همگام با وحی (ج 1 تا 6 و جلدهای 7تا 10 در دست انتشار و تولید)، درآمدی بر اصول تحول فرهنگی با الهام از نزول تدریجی قرآن، سیر فرهنگ‎سازی پوشش اسلامی، روش فرهنگ سازی پاکدامنی در قرآن، شناخت‎نامه تنزیلی سوره های قرآن کریم، دو اثر وزین دیگر از ایشان که با سبک تفسیر تنزیلی در دست انتشار است، عبارتند از: سیر تنزیلی اهداف قرآن در قرآن،و قواعد تفسیر موضوعی تنزیلی.

تفسیر تنزیلی چیست؟
جناب استاد بهجت پور «تفسیر تنزیلی» را به عنوان روشی بنیادی در فهم قرآن مطرح کرد که به تدریج در فرآیند نزول آیات شکل می‌گیرد و به مخاطب کمک می‌کند تا کلیت متن وحیانی را بهتر بفهمد. وی توضیح داد که تفسیر تنزیلی به دنبال درک مفاهیم قرآنی در بستر تاریخی و فرهنگی جامعه‌ای است که این آیات در آن نازل شده است.

استاد بهجت پور با اشاره به آیه «قرآنا فرقناه لتقرآه على الناس على مكث»، تصریح کرد که قرآن متن حکیمانه‌ای است که به تدریج و با هدف هدایت انسان‌ها نازل شده است. وی این نکته را مورد تأکید قرار داد که برای کشف فرآیندهای فرهنگ و ضد فرهنگ، لازم است قرآن را به عنوان متنی نازل شده و تدریجی در نظر بگیریم.

تفسیر تنزیلی تلاش می‌کند تا با ارائه قرائن بیشتر، فهم آیات قرآن را دقیق‌تر و غنی‌تر کند. استاد بهجت پور در این خصوص بیان داشت که اگر ما در کنار پیامبر بودیم و به توضیحات ایشان درباره سوره‌ها گوش می‌دادیم، قطعاً بینش و درکی متفاوت از آنچه امروز در دست داریم، پیدا می‌کردیم. او تأکید کرد که قرآن وابسته به درک قرائن است و هرچه این قرائن برای ما آشکارتر شود، فهم ما از آیات نیز بهتر خواهد شد.

پیوند قرآن با جامعه نزول
استاد به بررسی ارتباط نزدیک قرآن با جامعه‌ای که در آن نازل شده، پرداخت و بیان کرد که قرآن باید به عنوان متنی که با واقعیت‌های آن جامعه پیوند دارد، تحلیل شود. او اظهار داشت: «این متن حکیمانه نازل شده و هرچه واقعه را بهتر فهمیم، آیه را نیز بهتر درک می‌کنیم». به گفته او، قرآن با افرادی که در آن جامعه نقش داشتند، پیوندی عمیق دارد و این موضوع بر فهم صحیح آموزه‌های آن تأثیر می‌گذارد.

استفاده از روش تفسیر تنزیلی به مخاطبان امکان می‌دهد تا قرائن بیشتری در فهم آیات قرآن در اختیار داشته باشند. استاد بهجت پور به آیات مختلفی اشاره کرد که به این منظور در تفسیر تنزیلی مورد استفاده قرار می‌گیرند و در این راستا تأکید کرد که باید به اسباب نزول و استثنائات توجه ویژه‌ای داشت.
اهمیت فهم سیاق نزول
استاد بهجت پور با اشاره به گفته شاطبی مبنی بر اشاره کرد و گفت: «فهم مدنی متوقف بر فهم مکی و فهم مکی نیز وابسته به فهم سوره‌های قبلی مکی است». این نکته به اهمیت رویکرد گام به گام در فهم قرآن اشاره دارد و تأکید می‌کند که تفسیر تنزیلی، سعی دارد تا این روابط متقابل را آشکار کند.
در پایان این نشست، استاد بهجت پور از حضار دعوت کرد تا با استفاده از تفسیر تنزیلی، به درک عمیق‌تری از آموزه‌های قرآن دست یابند و به روند کمالی که این متن مقدس در مسیر هدایت انسان‌ها دارد، توجه کنند.
این نشست علمی با اقبال خبرنگاران و فعالان حوزه دین و فرهنگ همراه بود و زمینه‌ای برای بحث و تبادل نظر پیرامون تفسیر و فهم عمیق‌تر قرآن فراهم آورد.
وی گفت که در این راستا، قرآن به نوعی یک متن تاریخی می‌شود و به نوعی هم ما را به شخصی‌تر شدن هدایت می‌کند، اما این درک و معرفت نباید به معنای نادیده‌گرفتن واقعیت‌های تاریخی باشد.

در ادامه، استاد به تشریح مبانی تفسیر تنزیلی پرداخت و از آن به عنوان یک مشروعیت در سیره پیامبر و ائمه یاد کرد. او خاطرنشان کرد که سیره پیامبر نیز بر همین اساس شکل می‌گیرد. به عنوان مثال، اسباب نزول به وضعیت‌های عمومی‌ای اشاره دارد که در آن آیه‌ای نازل می‌شد. آیه‌ای ممکن است به یک واقعیت اجتماعی خاص مربوط شود و یا پیرامون یک واقعه موردی نازل شده باشد.
استاد بهجت پور اضافه کرد که تفسیر به معنای آشکارکردن ابهامات است؛ و اشارات و روش هایی که در سیره پیامبر (ص) دیده می‌شود و روشی که امامان ما (ع) دنبال می کردند، خود دلیلی بر مشروعیت این تفسیر است. ایشان بیان داشتند ائمه نیز زمانی که با شبهاتی مواجه می‌شدند، می‌گفتند که این سوره بعد از آن سوره نازل شده است و یا در تفسیر ناسخ و منسوخ به روند نزول استشاد می کردند.
ایشان به هفت مبنا در روش تفسیر تنزیلی اشاره کردند که در کتاب « تفسیر تنزیلی مبانی، اصول، قواعد و فوائد » آن را به صورت کامل آمده و توضیح دادند که این مبانی به شکل یک فرآیند قابل فهم هستند. به عنوان مثال، تأخیر در صدور دستور حجاب بعد از ۱۸ سال در سوره احزاب وارد می شود، نشان می‌دهد که تربیت و فرایند نازل کردن احکام از اهمیت تدریجی ویژه‌ای برخوردار است.
در نهایت، استاد به روش‌ها و گرایش‌های تفسیر تنزیلی اشاره کرد و بیان داشت که اصول و بایدها و نبایدهایی که از دل مبانی اولیه این بیرون می‌آید، یا قواعدی که به صورت پیوسته از سوی خداوند در قرآن تکرار می‌شود، می‌توانند به قاعده‌های کلی تبدیل شوند و در فهم کلی قرآن موثر واقع شوند.