گزارشی از سفر به روسیه

دانشگاه ادیان و مذاهب  در تاریخ 18 الی 25 شهریور ماه 1403 با هدف آشنایی با ظرفیت های علمی و فرهنگی کشور روسیه و بررسی ظرفیت های موجود برای تعامل دینی، فرهنگی و علمی میان ایران و روسیه، سفری آکادمیک را با حضور دانشجویان و اساتید از دانشگاه های مختلف ایران برگزار نمود. این سفر بستری مناسب برای دانشجویان فراهم آورد تا از طریق گفتگو با شخصیت های فرهنگی و دینی روسیه، و بازدید از اماکن علمی، فرهنگی و تاریخی این کشور اشتراکات و تشابهات فرهنگی و دینی دو کشور ایران و روسیه را با تکیه بر مولفه های همزیستی مسالمت آمیز در اسلام و مسیحیت مشاهده و بررسی نمایند و همچنین با بازدید از دانشگاه های معتبر این کشور در شهرهای مسکو و سن پترزبورگ فرصت های مطالعاتی و پژوهشی در روسیه را امکان سنجی کنند. در این مطلب گزارشی از بازدید های صورت گرفته شده ارائه می شود.

هیئت دانشگاهی از ایران، صبح روز دوشنبه نوزدهم شهریور ماه، در اولین روز حضور در سن پترزبورگ از دانشکده­ های زبان­شناسی و شرق­ شناسی دانشگاه دولتی سن پیترزبورگ بازدید کردند. در آغاز، خانم ناتالیا برانیتسکایا مدیر بین ­الملل دانشگاه سن پترزبورگ ضمن خوش ­آمدگویی و عرض خیرمقدم به معرفی این دانشگاه پرداخت و توضیحاتی در مورد تاریخچه و قدمت دانشگاه سن پترزپورگ و پردیس فعلی ارائه نمود. دانشگاه دولتی سن پترزبورگ در دو پردیس اصلی واقع شده است: اولی در جزیره واسیلوسکی (Vasilievsky) در مرکز شهر و دیگری در پیتروف (Peterhof) قرار دارد. توالو كالجيا (Twelve Collegia) ساختمان اصلی دانشگاه است که در جزیره واسیلوسکی واقع است و شامل کتابخانه دانشکده زیست شناسی و موسسه علوم زمین است. دانشکده زبان­شناسی و دانشکده شرق شناسی به صورت مشترک از ساختمان قرن هجدهمی که  پیشتر کاخ پیتر دوم روسیه بوده است استفاده می­کنند. محوطه پردیس اصلی مملو از مجسمه­ های گوناگون و با پیشینه تاریخی است که جلوه خاصی به دانشگاه داده است. نخستین مجسمه که چشم بازدیدکنندگان را به خود جلب کرد مجسمه شازده کوچولو، شخصیت رمان نویسنده فرانسوی، آنتوان دو سنت‌اگزوپری بود. این مجسمه با حالت موهای ویژه، لبخندی بر لب و کتاب به دست، نماد کتاب­خوانی و ممارست در مطالعه و پژوهش است.

 پس از معرفی دانشگاه توسط مدیر بین الملل دانشگاه، دکتر ولادیمیر شروخوف، ایران­شناس و استاد دانشکده مطالعات شرقی دانشگاه سن پترزبورگ ضمن خوشامد گویی به بیان نکاتی در مورد دانشگاه پرداخت. او با اشاره به فعالیت­های علمی خود در حوزه سلسله صفویه و ارتباط آن دوره از ایران با کشور روسیه گفت: “دانشکده شرق شناس روسیه دارای گروهی مرتبط با الاهیات است که تمرکز اصلی آن مطالعات ارتدوکس مسیحی است و تا چند ماه دیگر گروه مطالعات اسلامی هم به این دانشکده اضافه خواهد شد.” او همچنین اشاره کرد که رئیس دانشکده شرق ­شناسی، پروفسور میخائیل پیوتروفسکی، خاورشناس و متخصص زبان عربی است که در حال حاضر رئیس موزه ارمتیاژ است و علاقه ویژه ­ای به مطالعات خاورمیانه و ایران دارد و در زمینه پژوهش­ های فراوانی را انجام داده است.

دانشگاه دولتی سن پترزبورگ را پترکبیر در سال ۱۷۲۴ تأسیس کرد و حدود ۳۰,۰۰۰ دانشجو دارد که حدود ۳۰۰۰ نفر از آنها خارجی هستند. دانشگاه سنت پترزبورگ بیش از ۴۰۰ ساختمان دارد که ۲۵ دانشکده را در خود جای داده است. دانشگاه دولتی سن­ پترزبورگ میزبان بسیاری از برندگان جایزه نوبل بوده است که در این دانشگاه مشغول به پژوهش و تحقیق بوده اند و همین موضوع باعث شهرت و افتخار این دانشگاه شده است. همچنین از میان دانش­آموختگان دانشگاه سن ­پترزبورگ می­توان به رئیس جمهور کنونی روسیه، ولادیمیر پوتین اشاره کرد.

در دانشکده شرق­ شناسی، دانشگاه سن پترزبورگ، ایران­شناسان معتبری فعالیت می­ کردند که آثارشان در زمره اقدامات ارزشمند در زمینه مطالعات ایران و فارسی قلمداد می­شود. از جمله آنها می­توان به الکساندر نیکلایویچ بولدروف، ایلیا نیکالایویچ برزین، میخاییل سرگیویچ ایوانف، میخاییل باگالوبوف، ایوان استبلین کامینسکی و محمد داندامایف ایران­شناس و هخامنشی­شناس برجسته معاصر اشاره کرد.

بازدید از موزه ارمیتاژ

در دومین روز حضور در شهر سن پترزبورگ، دانشجویان و اساتید از ایران از سومین موزه دنیا یعنی موزه ارمتیاژ بازدید کردند. موزه ارمیتاژ، بزرگ‌ترین موزه جهان در سن‌پترزبورگ روسیه است. در این موزه، شما می‌توانید بیش از سه میلیون اثر هنری، فرهنگی و تاریخی جذاب اعم از نقاشی‌ها، مجسمه‌ها، جواهرات، آثار باستانی، کتاب‌ها، سکه‌ها و سلاح‌هایی را ببینید که تاریخ تمدن، هنر و فرهنگ روسیه و جهان را نشان می‌دهند. این موزه نه فقط به خاطر آثار هنری، بلکه به خاطر معماری و طراحی جذاب و چشم‌نواز خود نیز شهرت‌ جهانی دارد. امروزه موزه ارمیتاژ که دارای چهار بنای تاریخی عظیم است؛ بنای اصلی، کاخ زمستانی نام دارد و در گذشته محل سکونت رسمی تزارهای روسیه بوده‌است.

کاخ ارمیتاژ، یک موزه هنر در سن پترزبورگ است که در سال ۱۷۶۴ توسط ملکه کاترین کبیر به عنوان موزه دربار تأسیس شد. این موزه در مجاورت کاخ زمستانی بود و به عنوان یک گالری خصوصی برای نمایش آثار هنری جمع‌آوری شده توسط امپراتور فعال بود.

 در زمان نیکلاس اول، ارمیتاژ بازسازی شد (۱۸۴۰-۱۸۵۲) و در سال ۱۸۵۲ به روی عموم باز شد. پس از انقلاب اکتبر ۱۹۱۷، مجموعه‌های امپراتوری به مالکیت عمومی درآمدند و موزه در دهه ۱۹۲۰ با افزایش قابل توجه آثار هنری، گسترش یافت.

بازدید از موزه دولتی تاریخ ادیان

موزه تاریخ دین یک موزه در سن پترزبورگ روسیه است. این موزه که دارای بیش از 180 هزار اثر دینی است در سال 1932 با تصمیم هیئت رئیسه آکادمی علوم شوروی به عنوان موزه تاریخ دین و الحاد ایجاد شد و تا سال 2000 در کلیسای جامع کازان قرار داشت. اولین نمایش آثار در این موزه بر مبنای دیدگاه ضد دینی بود، اما پس از اتحاد جماهیر شوروی، موزه رنگ و بویی علمی به خود گرفت و آثار در راستای معرفی ادیان، به نمایش گذاشته شدند. در سال 1991، خانه کنت سرگئی یاگوژینسکی، که بعداً به اداره پست امپراتوری روسیه تعلق داشت، به موزه تاریخ دین منتقل شد.

این موزه شامل آثار هنری، متون و اقلام دینی از مسیحیت، بودیسم، اسلام، یهودیت، هندو و ادیان ابتدایی است، البته تعداد کمی از آنها جزء آثار عتیقه و کمیاب محسوب می شوند. مجموعه کلی به طوری چیده شده است که فرایند تاریخ ادیان به شکلی تکاملی، آموزنده و علمی باشد. یکی از پربارترین بخش های موزه بخش مربوط به مسیحیت و به ویژه مسیحیت ارتدوکس است که به طور کامل و مفصل به معرفی تاریخ، مراسم و اعتقادات این فرقه از مسیحیت می پردازد و البته یکی از بخش های کم بار این موزه هم به بخش تشیع اختصاص داشت که اقلام مربوط به شیعه نامرتبط با تاریخ، شخصیت ها  و اعتقادات شیعه جایگذاری شده بودند.

هیئت دانشگاهی از دانشگاه ادیان و مذاهب، بعدالظهر سه شنبه 20 شهریور ماه، ضمن بازدید از موزه، با روند تاریخی تکامل ادیان، ادیان شرقی، ادیان غربی و مسیحیت ارتدوکس و کاتولیک آشنا شدند. در پایان، یابودی از حرم حضرت معصومه (س) به ریاست موزه تاریخ ادیان، اهدا شد. در ادامه هیئت دانشگاهی با خانم لوبف موسیینکو رییس موزه در خصوص توسعه همکاری‌ها در این بخش بحث و تبادل نظر نمودند. خانم موسیینکو با استقبال از پیشنهاد اعضای دانشگاهی در مورد تکمیل بخش تشیع در موزه تاریخ ادیان،  ابراز امیدواری کرد که این همکاری ها به غنی سازی موزه تاریخ ادیان منجر شود.

بازدید کلیسای جامع کازان، سن پترزبورگ

یک دیگر از مکان­ های تاریخی که از طرف گروه اعزامی، مورد بازدید قرار گرفت، کلیسای جامع کازان بود.کلیسای جامع کازان سنت پترزبورگ که با نام کلیسای بانوی کازان نیز شناخته می‌شود، بین سال‌های ۱۸۰۱ تا ۱۸۱۱ میلادی ساخته شده است. هدف از ساخت کلیسای جامع کازان سنت پترزبورگ تبدیل کردن آن به بزرگترین کلیسای ارتدوکس در روسیه بود. کلیسای جامع کازان بزرگترین کلیسای اوایل قرن نوزدهم لقب گرفت: ارتفاع آن 71.5 متر است و با ستون های داخلی و خارجی تزئین شده است، و برای احداث آن از سنگ های گرانیتی عظیم که وزن هر کدام 30 تن می باشد استفاده شده است.  بعد از جنگ سال ۱۸۱۲ میلادی و شکست دادن ناپلئون، کلیسای جامع کازان سن پترزبورگ به نمادی برای پیروزی روس‌ها تبدیل شد. به طوری که حتی یکی از جنگجویان اصلی کشور روسیه به نام میخائیل کوتوزوف در این مکان به خاک سپرده شد.

در سال ۱۹۳۲ این مکان به موزه تاریخ دین و آتئیسم در روسیه تبدیل شد اما در سال ۱۹۹۲ میلادی مجددا به یک کلیسا تغییر کاربری یافت. امروزه از آن به عنوان مادر تمامی کلیساهای سنت پترزبورگ نیز یاد می‌شود. این بازدید در صبح روز چهارشنبه 21 شهریور ماه پیش از عزیمت به مسکو انجام شد. نکات جالب و قابل تاملی در کلیسا بود که توجه بازدیدکنندگان را به خود جلب می­کرد. یکی از موارد عریضه ­نویسی پیروان کلسیای ارتدوکس بود، دو نوع کاغذ یادداشت در آنجا قرار داشت، یکی برای نوشتن عریضه ­های مربوط به سلامتی و دیگری مربوط به ثروت. پیروان پس از نوشتن عریضه­ های خود آن را در صندوقی می انداختند به این امید که دعاهای آنها بدین شکل و گونه به ثمر بنشیند. شباهت­ های متعددی میان عبادت و مراسم مسیحیان ارتدوکس و مسلمانان وجود دارد که شاید این دعانویسی را هم جزئی از آن دانست.

بازدید از بنیاد مطالعات اسلامی ابن سینا- مسکو

هیئت دانشگاهی از ایران روز پنجشنبه 22 شهریورماه از بنیاد مطالعات اسلامی ابن سینا در مسکو بازدید کردند، دکتر سید ناصر طبائی معاون بنیاد و رئیس نشر صدرا ضمن خوش آمدگویی و عرض خیرمقدم به هیئت ایرانی، به معرفی این بنیاد و دستاوردهای آن پرداخت.

به گفته دکتر طبائی بنیاد مطالعات اسلامی ابن سینا در سال 2007 میلادی در مسکو تاسیس شد. این بنیاد، در واقع پژوهشگاهی است که با هدف گسترش اسلام‌شناسی، به تولید محتوای علمی و فرهنگی به زبان روسی برای مخاطبان روسی می‌پردازد. انجام پژوهش‌های علمی درباره مسلمانان روسیه، برگزاری کنفرانس‌های علمی و فرهنگی، ترجمه، تدوین و انتشار متون در حوزه اسلام و مسلمانان از فعالیت‌‌های این مرکز تاکنون بوده است.

دکتر طبائی همچنین اشاره کرد که این بنیاد تحقیقات فرهنگ اسلامی دارای مرکز نشر به‌ نام صدرا است که یکی از فعالیت‌های آن، انتشار آثار بنیاد در قالب سری‌های گوناگونی است. قرآن شناسی، اسلام شناسی، شرق‌شناسی و ایران شناسی از این جمله هستند. انتشار سال‌نامه فلسفی اشراق از 2010 میلادی از دیگر فعالیت‌های این بنیاد است که شامل مجموعه مقالات چند اسلام‌شناس روسی و ایرانی است. ریاست بنیاد بر عهده دکتر حمید هادوی و ریاست نشر صدرا بر عهده دکتر سید ناصر طبائی است.

بازدید از دانشگاه دولتی لامانسف مسکو

در روز ششم سفر اساتید و دانشجویان ایرانی از دانشکده روزنامه نگاری دانشگاه دولتی مسکو دیدن کردند. این دانشگاه با نام اختصاری ام. گ. او، یکی از مهم‌ترین دانشگاه‌های کشور روسیه است. دانشگاه مسکو، دانشگاهی دولتی است و پردیس اصلی این دانشگاه در بالای تپه‌ای به نام «تپه گنجشکان» قرار دارد.  این دانشگاه در حال حاضر، برترین دانشگاه روسیه و در بین صد دانشگاه برتر دنیا و در رنکینگ بندی سایت معتبر QS در جایگاه ۷۴ قرار دارد. میزبان هیئت دانشگاهی در دانشگاه دولتی مسکو، پروفسور النا وارتانوا، رئیس دانشکده روزنامه نگاری بود. پروفسور وارتانوا ضمن عرض خیر مقدم به گروه به توضیحاتی در مورد دانشکده روزنامه نگاری و جایگاه رسانه در روسیه پرداخت. او در مورد دانشکده گفت :” دانشکده روزنامه‌نگاری، دانشگاه دولتی لومونوسوف مسکو دارای میراث بلندمدت آکادمیک است، و ما همچنان به ساختن این میراث به روش‌هایی ادامه می‌دهیم که دانشجویان را برای موفقیت به عنوان متخصصان رسانه در جهانی به سرعت در حال تغییر آماده می‌کند.”

بازدید از کلیساهای یحیی معمدان و چرنیگوف

در روز دوم حضور در مسکو، هیئت دانشگاهی، از دو کلیسای قدیمی در این شهر بازدید کردند، کلیساهای یحیی معمدان و چرنیگوف دو کلیسای نزدیک به بهم است که در زمان اتحاد جماهیر شوروی تخریب شده بودند اما در دهه نود میلادی بازسازی شدند و دوباره شکوه گذشته بازگشتند.

کلیسای یحیی معمدان با نام کامل “سربریدن یحیی معمدان در نزدیکی جنگل” (Храм Усекновения Главы Иоанна Предтечи под Бором) در ابتدا به صورت یک صومعه چوبی در سال 1415 احداث شد و سپس در در سال 1514، به لطف واسیلی سوم، پادشاه روسیه، به جای صومعه چوبی، صومعه با سنگ به عنوان اولین صومعه سنگی در منطقه ساخته شد. در سال 1530 به همت الینا گلینسکایا، ملکه روسیه و در سال تولد ایوان مخوف، به صورت یک کلیسای عمومی بازسازی شد.

در قرن هفدهم، دوباره کلیسا بازسازی شد و برروی دیوارهای کلیسا شمایلی از شخصیت­ های مسیحی و قدیسان ارتدوکس نقش بسته شد. اما در دوره کمونیستی، تمام این شمایل تخریب و کلیسا تبدیل به انبار شد. در دوران جدید، دوباره تمام شمایل ها نقاشی شدند و کلیسا به حالت گذشته باز گشت. نام کلیسا برگرفته از واقعه کشته شدن حضرت یحیی دارد، یحیی به فرمان پادشاه روم، هرودیس به قتل رسید. جلادان در زندان سر از تنش جدا کردند و سر را در طَبقی نزد پادشاه آوردند. شاگردان یحیی بدن او را برداشته، دفن کردند. از انجا که کلیسا اولیه در نزدیکی جنگی در مسکو ساخته شده است، بدان بریدن یحیی معمدان در نزدیکی جنگل می گویند.

کلیسای دوم، “میخائیل و تئودور چرنیگوف ” (Церковь Михаила и Фёдора Черниговских (Москва)) نام دارد. کلیسای مایکل و فئودور چرنیگوف یک کلیسای ارتدوکس است که از سال 1625 ساخته شده است و به افتخار شهیدان شاهزاده میخائیل وسوولودویچ و ارباب تئودور تقدیس شده است. در زمان اتحاد جماهیر شوروی، از این معبد برای انبار و اقامتگاه استفاده می­شد و در سال 1977، ساختمان بازسازی شد و در سال 1991 به حوزه قضایی کلیسای ارتدکس روسیه منتقل شد. در سال 2010 نیز یک مدرسه علمیه با نام قدیس سیریل و متدیوس در این کلیسا تاسیس شد. در ادامه کشیش هیرومونک پاول در کلیسای میخائیل و تئودور چرنیگوف، ضمن خوش آمدگویی توضیحاتی در مورد دو کلیسا ارائه داد.

پس از بازدید از دو کلیسا، گریگوری ماتروساف، کشیش شیعه پژوه و مسئول ارتباطات کلیسای ارتدوکس روسیه و اسلام، به معرفی ارتدوکس مسیحی و اشتراکات میان اسلام و مسیحیت پرداخت.کشیش ماتروساف سال گذشته ضمن سفر به ایران، از دانشگاه ادیان و مذاهب و چند مرکز علمی  بازدید کرده بود  و از این جهت با ایران و فرهنگ آن آشنایی داشت.

بازدید از کتابخانه ایالتی روسیه

بعدالظهر روز جمعه 23 شهریور ماه، اساتید و دانشجویان اعزامی از کتابخانه ایالتی روسیه که به کتابخانه لنین نیز معروف است بازدید کردند و کارت عضویت ۵ ساله دریافت نمودند. کتابخانه لنین یکی از بزرگترین کتابخانه‌های جهان  و بعد کتابخانه های کنگره، بریتانیا و شانگهای بزرگترین کتابخانه جهان محسوب می شود.  این کتابخانه بیش از ۴۳ میلیون آیتم دارد که شامل ۱۷ میلیون کتاب، ۱۳ میلیون ژورنال و … می‌باشد. آیتم‌های موجود در این کتابخانه به ۲۴۷ زبان دنیا می‌باشند که منابع خارجی آن حدود ۲۹ درصد از کل منابع کتابخانه را شامل می‌شوند.

یکی از نکات جالب توجه در این کتابخانه، عضویت ساده و بدون هزینه است. هرفردی، خواه روسی باشد خواه غیر روسی به راحتی با یک مدرک شناسایی می تواند عضو کتابخانه شود و از سالن مخزن و سالن مطالعه استفاده نماید.

محسن محصل یزدی

رئیس اداره آسیا اقیانوسیه