در سال 1347 در مشهد مقدس چشم به جهان گشود. به دلیل آن‌که پدرش دارای مدرسه‌ای با رویکرد تعلیم و تربیتی در حوزه علمیه مشهد بود، با تشویق وی و پس از گذراندن دروس مرسوم دبستان، در سال 1358 وارد حوزه علمیه مشهد شد و پس از 6 سال برای ادامه تحصیل وارد حوزه علمیه قم شد و به مدت 8 سال سطوح عالی و خارج حوزه را پشت سر گذاشت و در کنار آن، در جبهه‌های جنگ نیز حضور می‌یافت و به درجه رفیع جانبازی نائل شد. وی که دروس عادی طلبگی برایش قانع‌کننده نبود، در کنار درس خود به آموزش زبان عربی به صورت جدی مشغول شد. همین نکنه زمینه ای شد برای همکاری با بعثه حج جمهوری اسلامی ایرن. چندین سال در ایام حج رهسپار خانه خدا شد تا با توجه به تسلط به زبان عربی در زمینه ارتباط‌گیری با مسلمانان دیگر ملل فعال باشد. این کار در روند فکری و کاری وی بسیار مثمر ثمر بود و افق‌های جدیدی پیش رویش باز کرد. وی بعدها همکاری با مرکز مطالعات ادیان و مذاهب را آغاز کرد و هم‌اکنون نیز عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب می‌باشد.

آن‌چه می‌خوانید حاصل گفت‌وگوی روابط عمومی دانشگاه ادیان و مذاهب با سید علی موسوی‌نژاد رئیس مرکز آموزش‌های الکترونیک دانشگاه ادیان و مذاهب درباره فعالیت‌های علمی خود و وضعیت و موقعیت این مرکز است که در ادامه می خوانید.

کمی درباره زمینه آشنایی‌تان با حوزه و ادیان و مذاهب و دانشگاه ادیان و مذاهب توضیح دهید.

لطف الهی شامل حال بنده شد و در نخستین سال پس از تعطیلی چندساله حج به دلیل کشتار حجاج در مراسم برائت از مشرکین، به دلیل آشنایی به زبان عربی وارد همکاری با بعثه شدم و چندین سال رهسپار سفر حج شدم. ارتباط با مسلمانان دیگر کشورها مرا به این نتیجه رساند که نه تنها نسبت به دیگر مسلمانان بلکه حتی نسبت به شیعیان دیگر نقاط جهان اطلاعات کافی نداریم. در این فضا بیشتر به خلأهای مطالاتی و پژوهشی خود به عنوان یک حوزوی و کلاً حوزه‌های علمیه پی بردم و احساس کردم ارتباطات علمی لازم را با دیگر مسلمانان نداریم. لذا به مطالعه در زمینه مذاهب گوناگون و مباحث کلامی به‌خصوص مذهب زیدیه روی آوردم. فعالیت‌های پژوهشی‌ام در دهه هفتاد ادامه یافت و این مباحث که بحث‌های متفاوتی از سنت حوزوی بود، دست به دست هم داد و یک سابقه حوزوی و پژوهش برای حقیر ایجاد کرد. در سال 75 از حقیر برای همکاری در راه‌اندازی مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب دعوت کردند. بدین ترتیب در این سال به عنوان یکی از افراد هسته اولیه آن مرکز وارد مرحله جدیدی از فعالیت‌های علمی شدم. در ابتدا دو گروه علمی ادیان و مذاهب در مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب فعال بود و با توجه به پیش‌زمینه‌های تحقیقاتی که داشتم کار خود را در گروه مذاهب و مباحث فرقه‌شناسی، مذاهب اسلامی آغاز کردم و تا هم‌اکنون نیز ادامه دارد.

شما هم‌اکنون به عنوان یک کارشناس و متخصص زیدیه مطرح هستید. چگونه وارد فعالیت و پژوهش در این حوزه شدید؟

همان‌طور که اشاره کردم این زمینه آشنایی در ایام تبلیغ در سفر حج ایجاد شد. در آن‌جا متوجه شدم که ما شناختی نسبت به شیعیان دیگر نقاط جهان از جمله شیعیان اسماعیلی شاخه سلیمیانیه که در منطقه نجران عربستان زندگی می‌کنند و متفاوت از شیعیان قطیف و احساء هستند و نیز شیعیان زیدی یمن نداریم. ارتباط با این شیعیان بسیار اندک و موردی بود. لذا علاقه‌مند به فعالیت در حوزه زیدیه شدم. نتایج این تلاش‌ها به صورت مقاله عمدتاً در نشریه هفت آسمان که از سوی مرکز مطالعات منتشر می‌شد و در آن زمان بسیار پرفروغ بود، منتشر می‌شد. بعدها با همکاری و همت دکتر فرمانیان درسنامه تاریخ و عقاید زیدیه را کار کردیم که آن هم کتاب پراقبالی بود، چرا که تا آن زمان کتابی جامع به زبان فارسی در خصوص زیدیه منتشر نشده بود و الان هم منتشر نشده است. در چند کار مشارکتی نیز بخش‌های مربوط به زیدیه را بر عهده گرفته‌ام از جمله در مجموعه امامت در کلام شیعی.

درباره کتاب تراث الزیدیه که حاصل زحمات چندین ساله جناب‌عالی است توضیحاتی ارائه بفرمایید.

منبع‌شناسی و مأخذشناسی یکی از نخستین گام‌ها در امر پژوهش در هر زمینه‌ای می‌باشد. متأسفانه چندان به این مسئله توجه نمی‌شود و پژوهشگران دچار سردرگمی می‌شوند و بعضاً شاهد پژوهش‌های تکراری هستیم. لذا برای مطالعه در هر حوزه‌ای ابتدا باید دید چه کارهایی در آن حوزه انجام شده است. به دلیل اهمیت این مسئله، کار منبع‌شناسی زیدیه را آغاز کردم و حاصل آن کتاب تراث الزیدیه است که از سوی انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب در سال 1384 به زبان عربی منتشر شد. اثر به این دلیل به زبان عربی منتشر شد که برای خود زیدیان و دیگر پژوهشگران در جهان اسلام قابل استفاده باشد. البته آن‌چه منتشر شده است، تنها بخشی از کار است و مابقی آن به صورت دست‌نویس باقی مانده است. این اثر فهرستی است از آن‌چه از میراث زیدیه به دست ما رسیده است.

دانشگاه ادیان و مذاهب چگونه به سمت آموزش‌های الکترونیک پیش رفت؟

دانشگاه ادیان و مذاهب از همان ابتدا روندی رو به رشد و رو به جلو داشته است. در 25 سال گذشته از شکل‌گیری ایده تا کنون هیچ‌گاه دچار سکون نشده است. ابتدا به عنوان مرکز مطالعات و تحقیقات آغاز به کار کرد و سپس تبدیل به مؤسسه آموزش عالی شد و بعدها نیز تبدیل به دانشگاه شد و در حال حاضر با 9 دانشکده مشغول به فعالیت است و بسیاری از این دانشکده‌ها در کل مجموعه آموزش عالی کشور منحصر به فرد هستند. آموزش‌های الکترونیک یا به عبارتی آموزش‌های مجازی نیز ضرورت امروز در سراسر دنیا است و دنیا به این سمت پیش می‌رود. لذا دانشگاه ادیان و مذاهب در این زمینه پیش‌قدم شد و مرکز آموزش‌های آزاد و الکترونیک را در سال 1391 راه‌اندازی کرد که بعدها تبدیل به دو مرکز مجزای آموزش‌های آزاد و آموزش‌های الکترونیک شد. این حرکت بسیار زمان‌شناسانه بود. بخش بسیاری از این عدم سکون برمی‌گردد به مدیریت مجموعه که یک فرد دنیادیده و دنیاشناس است و جریان‌های مختلف را دیده و تجربه‌های مختلف دارند. به خاطر همین خصوصیات جناب آقای نواب است که همیشه شاهد حرکت رو به جلوی دانشگاه بوده‌ایم.  

تحصیل به صورت الکترونیک یا مجازی چه مزایایی دارد؟

بسیاری از علاقه‌مندان به تحصیل در پی متخصص شدن در زمینه مورد علقه نیستند بلکه صرفاً علاقه‌مند به این مباحث می‌باشند. تحصیلات دانشگاهی به این افراد نگاهی می‌دهد که می‌تواند در زندگی فرد و نگاهش به مسائل و دنیای پیرامونش بسیار تأثیرگذار باشد. طبعاً این‌که همه بخواهند به قم بیایند و به طور مستقیم و حضوری در دانشگاه ادیان و مذاهب تحصیل کنند و در فضای علمی و پژوهی قرار بگیرند، برای همه مقدور نیست. بسیاری از علاقه‌مندان هم در نقاط دوردست و استان‌های مرزی ساکن هستند و امکان رفت و آمد برای آنان مشکل است. بعضی نیز به دلیل مشغله کاری نمی‌توانند به صورت حضوری به تحصیل بپردازند. در این میان بانوان گرامی علاقه‌مند نیز که درگیر زندگی و خانواده خود هستند، می‌توانند از فرصت آموزش الکترونیک استفاده کنند.

تصور سنتی این است که بهترین شیوه تحصیل، حضور در کلاس درس و دیدن استاد به صورت چهره به چهره است اما امکاناتی که آموزش غیرحضوری در اختیار دانشجو قرار می‌دهد، بسیار بالاتر است. دانشجو می‌تواند بارها و بارها صوتی که در اختیارش قرار دارد بشنود و از دیگر امکانات کمک آموزشی استفاده کند. به طور کلی یک استاد حضوری زمانی می‌تواند موفق باشد که ارتباط و آموزشش فراتر از محیظ کلاس با دانشجو برقرار باشد. و این امکان در آموزش غیرحضوری کاملا مهیاست.

شرایط تحصیل در چه مقاطعی امکان‌پذیر است؟

تحصیل به صورت مجازی در مقطع دکتری امکان‌پذیر نیست. در مقطع کارشناسی ارشد هم بر اساس حساسیت‌ها و نکته‌سنجی‌هایی که در جای خودش قابل توجیه و دفاع است، برای همه رشته‌ها، آموزش الکترونیک را دایر نکردیم. ابتدا از رشته‌هایی که امکانات آموزشی‌مان اجازه می‌داد و نیاز به حضور و رودررو شدن استاد و دانشجو در آن کم‌تر است، شروع کردیم. با رشته شیعه‌شناسی شروع کردیم و بعد رشته‌های تاریخ تشیع، فرق تشیع، مذاهب اسلامی، مذاهب فقهی، تصوف و عرفان اسلامی، فلسفه و کلام و حکمت هنر اسلامی را نیز وارد چرخه آموزش الکترونیک کردیم. با راه‌اندازی دانشکده زن و خانواده نیز آموزش در دو رشته حقوق زن در اسلام و زن و خانواده را آغاز کردیم. در مقطع کارشناسی نیز رشته‌های شیعه‌شناسی و فقه و حقوق دایر است که استقبال بسیار خوبی از این رشته‌ها صورت گرفته و می‌گیرد. بدین ترتیب هم‌اکنون در ده رشته متنوع به صورت الکترونیک شرایط تحصیل را فراهم کرده‌ایم و تاکنون بیش از دو هزار فارغ‌التحصیل داشته‌ایم و هم اکنون حدود 300 دانشجو در مقطع کارشناسی و 400 دانشجو در مقطع کارشناسی ارشد مشغول به تحصیل هستند.

تعامل این مرکز با دیگر بخش‌های دانشگاه چگونه است؟

مرکز آموزش‌های الکترونیک به عنوان یک مرکز مستقل فعالیت می‌کند اما طبیعتاً ارتباط تنگاتنگی با دیگر بخش‌های دانشگاه دارد. پشتوانه علمی مرکز، اعضای هیئت علمی دانشگاه و گروه‌های علمی دانشکده‌ها هستند ولی اقتضای کار آموزش‌های الکترونیک این است که به صورت مستقل فعالیت کند. این امر به‌خصوص در بعد لجستیک و امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری بیشتر نمود دارد.

در خصوص شیوه ارائه دروس و تحصیل به صورت الکترونیک توضیحاتی ارائه بفرمایید.

آموزش به دو صورت آنلاین و آفلاین انجام می‌شود. یعنی هم‌زمان هم از استادان عزیز برای ارائه درس به صورت آنلاین و الکترونیک استفاده می‌کنیم و هم امکانات آفلاین آموزشی، متون درسی و فایل‌های صوتی و تصویری دروس را در اختیار دانشجویان قرار می‌دهیم. این محتوا در کنار نمونه سؤالات آزمون و چکیده دروس، مجموعه‌ای را فراهم می‌آورد که دانشجو را از لحاظ علمی یک مجموعه کامل را در اختیار دارد و می‌توان گفت نه تنها هیچ تفاوتی بین دانشجویان حضوری و غیرحضوری نخواهد بود بلکه می‌توان گفت دانشجویان غیرحضوری از امکانات بیشتری نیز برخوردار هستند. در آموزش آنلاین هم استاد مربوطه برای توضیح بیشتر از طریق سامانه ادوبی کانکت برخط می‌شود و دانشجویان می‌توانند به صورت برخط دروس خود را پیگیری کنند.

اعتبار مدرک تحصیلات غیرحضوری چگونه است؟

مدرک تحصیلی غیرحضوری از نظر اعتبار هیچ تفاوتی با حضوری ندارد. فارغ‌التحصیلان غیرحضوری می‌توانند در مقاطع بالاتر نیز بدون محدودیت به تحصیل ادامه دهند. در آموزش حضوری، دو شیوه تحصیل آموزشی و آموزشی ـ پژوهشی وجود دارد. در شیوه آموزشی ـ پژوهشی نیاز به ارائه پایان‌نامه است و در شیوه آموزشی نیازی به ارائه پایان‌نامه نیست و در ازای آن باید چند واحد بیشتر گذرانده شود. مدرک تحصیلی غیرحضوری معادل مدرک تحصیلی حضوری به صورت آموزش‌محور است. هم‌اکنون بسیاری از فارغ‌التحصیلان ما در مقاطع بالاتر در دانشگاه ادیان و مذاهب و یا دیگر مراکز آموزشی کشور مشغول تحصیل هستند.

آیا به طور کلی در مراحل ثبت‌نام و یا آزمون نیازی به حضور دانشجو در دانشگاه هست یا خیر؟

حضور دانشجو را به حداقل رسانده‌ایم. ثبت‌نام اولیه به صورت حضوری است اما برای انتخاب واحد، حذف و اضافه و دیگر مراحل نیازی به حضور در دانشگاه نیست اما آزمون ورودی و امتحانات پایان ترم  تاکنون صرفاً حضوری برنامه ریزی شده است. البته با توجه به شیوع بیماری کرونا فعلاً امتحانات پایان ترم را به صورت غیرحضوری برگزار می‌کنیم.  به این ترتیب رنج سفر از دوش داوطلبان برداشته شده است. البته برای امتحانات پایان ترم نیز به شیوه غیرمتمرکز عمل کردیم. به عنوان مثال در ترم گذشته آزمون پایان ترم در شش شهرستان برگزار شد.

چشم‌انداز آینده مرکز را چگونه می‌بینید؟

می‌توانیم آموزش‌های خود را در رشته‌های مختلف توسعه دهیم. امیدواریم با کسب مجوزهای لازم امکان تحصیل مجازی در رشته‌های جذاب و کاریردی هم‌چون مدیریت رسانه، فقه و حقوق و.. را فراهم سازیم. برنامه آینده ما هرچه پیشرفته‌تر و بهتر کردن محتوای آموزشی است. در حال حاضر در تلاش هستیم محتوای آموزشی را تعاملی کنیم و محتوای علمی ما صرفاً یک فایل صوتی یا تصویری و متن و نوشتار نباشد. بدین ترتیب که دانشجو بتواند با استاد در ارتباط باشد و استاد از وی سؤال کند و تا دانشجو جواب استاد را ندهد، امکان دریافت ادامه محتوای کلاس برای وی مقدور نشود. به هر حال در تلاش هستیم نواقص این تجربه هفت ساله را برطرف کنیم و راه‌های ارتباطی دانشجو با استاد را افزایش دهیم و با ارتقای سطح آموزشی، بیش از پیش رضایت دانشجویان را جلب کنیم. از طرف دیگر تلاش می‌کنیم هم‌چون دوره‌های حضوری، بتوانیم دانشجوی خارجی جذب کنیم. البته در بعضی کشورها مدرک آموزش الکترونیک و غیرحضوری مورد تأیید نیست. اما دانشجویانی داریم که حتی مقیم خارج از کشور هستند و از طریق مجازی دروس خود را پیگیری می‌کنند و اتفاقاً به دلیل محتوای علمی غنی که در اختیار دانشجو قرار دارد، توانسته‌اند عده دیگری را هم با خود همراه کنند و با علاقه دروس را دنبال کنند. می‌کوشیم با برقراری ارتباط با اتحادیه مراکز آموزشی غیرحضوری جهان اسلام، ارتباطات بین‌المللی خود را توسعه دهیم از موج رو به گسترش اقبال به این گونه از آموزش در جهان عقب نمانیم.

این مرکز در مقایسه با دیگر مراکز آموزش الکترونیک چه ویژگی‌های دارد؟

یکی از امتیازات ما، همین تابلوی ادیان و مذاهب است. گرچه بعضی رشته‌های ما در مراکز دیگر نیز عرضه می‌شوند اما بسیاری از رشته‌های مطرح در دانشگاه ادیان و مذاهب رشته‌هایی جذاب و منحصر به فرد و دارای ابعاد بین‌المللی هستند. دیگر آن‌که محتوای آموزشی خود را با استفاده از ظرفیت‌ علمی بالا که نشأت گرفته از اعضای هیأت علمی دانشگاه است و نیز امکانات و تجهیزات فراهم شده تولید می‌کنیم. مرکز دارای یک استودیوی مجهز است که کلیه محتوای تصویری خود را در همین استودیو تولید می‌کند.