به گزارش روابط عمومی دانشگاه به نقل از شفقنا؛ دکتر سید محمد حسینی عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب در گفت‌وگو با این پایگاه خبری گفت: مکتب امام باقر (ع) به ما می‌آموزد که دفاع از هویت و ارزش‌ها حتی در شرایط اقلیت، مستلزم عقلانیت، صبر راهبردی، عمل فرهنگی، و تربیت نیروهای صاحب اندیشه و اخلاق است. نه افراط‌گرایی و انزواگرایی پاسخگوست و نه تسلیم و خودباختگی. درسی که از راهبردهای امام می‌آموزیم، توازن خردمندانه میان اصول و مصلحت، وفاداری به حقیقت و تعامل سازنده با جامعه، و تاکید همزمان بر علم و اخلاق معصومین است.

در ادامه در متن گفت‌وگوی دکتر سید محمد حسینی آمده است:

امام باقر (ع) چه روش‌ها و ابزارهایی را برای تبیین و تمایز خط عقیدتی اهل بیت از دیگر مکاتب اسلامی به کار گرفت و این تمایز چه تأثیری بر جامعه اسلامی آن زمان داشت؟
امام باقر (ع) برای تببین و جداسازی خط اعتقادی اهل‌بیت (ع) از دیگر مکاتب اسلامی، رویکردی عمیق و بنیادین مبتنی بر تعمیق معرفت دینی برگرفته از علم، عقل و تفسیر صحیح وحی اتخاذ کردند. ایشان در عصری حضور داشتند که مکاتب مختلفی همچون مرجئه، خوارج و معتزله هر کدام تفسیر ویژه‌ای از دین ارائه می‌دادند و زمینه بروز عقاید و احادیث جعلی بسیار مساعد بود. امام باقر (ع) با تأکید بر مراجعه مداوم به قرآن و سنت صحیح پیامبر(ص) و برجسته ساختن نقش عقلانیت، بنیانی برای فهم درست دین به‌وجود آوردند که توانست حقیقت معارف اسلامی را با شیوه‌ای اصیل و متفاوت ارائه کند و این روش، زمینه جداسازی روش اهل بیت از سایر مکاتب را فراهم آورد.

یکی از برجسته‌ترین ابزارهای امام باقر (ع)، توجه ویژه به مناظرات علمی و مباحثه رو‌در‌رو با سرآمدان دیگر مکاتب بود. ایشان با استناد به مبانی عقلی و نقلی و استفاده از روش گفت‌وگوی انتقادی و طرح سوال‌های بنیادی، هم استحکام اعتقادی مکتب خویش را اثبات می‌کردند و هم ضعف‌های فکری جریان‌های رقیب را برملا می‌ساختند. این مناظرات گسترده باعث شد علاوه بر اثبات برتری معرفتی اهل‌بیت (ع) در محافل علمی، ذهن‌های پرسشگر و نخبگان جامعه نیز به سوی این خط فکری جذب شوند و شیعه به عنوان یک پایگاه علمی ممتاز معرفی گردد.

امام محمد باقر (ع) هویت مذهبی و فکری شیعیان را مستحکم‌تر کرد

عنصر اساسی دیگر، تأکید امام بر جایگاه امامت و مرجعیت علمی و مشروعیت الهی اهل بیت (ع) بود. ایشان همواره تبیین می‌کردند که امام صرفاً یک رهبر سیاسی نیست، بلکه به عنوان مرجع حقیقی در تفسیر دین، فقط برپایه علم الهی و مقام عصمت قابل تحقق است. چنین نگرشی نه‌تنها مرز روشن میان تشیع و دیگر مکاتب را تثبیت کرد، بلکه سبب شد هویت مذهبی و فکری شیعیان مستحکم‌تر شود و از جریان‌های صرفاً ظاهری و قدرت‌گرا فاصله بگیرد.

روش‌های امام باقر (ع) موجب شد شیعه به پایگاهی اصیل برای علم، عقل و عدالت تبدیل گردد
همچنین امام باقر (ع) با پرورش ده‌ها تن از شاگردان نخبه و سازمان‌دهی یک شبکه علمی استوار، میراث گسترده‌ای در فقه، حدیث، کلام و اخلاق بر جای گذاشتند. این شبکه توانست پس از ایشان نیز مدرسه فکری اهل بیت (ع) را زنده نگه دارد، به شبهات پاسخ گوید و بنیان‌های علمی و فرهنگی جامعه شیعی را در حوزه‌های مختلف توسعه دهد.

در حوزه فقه و عمل نیز امام با دقت در ارائه احکام شرعی و تأکید بر مراجعه دائمی به نصوص وحیانی و پرهیز از قیاس و ظن، استقلال ویژه‌ای به نظام فقهی اهل بیت (ع) بخشیدند. این شیوه، شیعیان را در لایه‌های رفتاری و حقوقی از سایر گروه‌های اسلامی متمایز ساخت و زمینه‌ساز شکل‌گیری یک مکتب منسجم حقوقی و عبادی گردید.

اثر نهایی همه این تلاش‌ها، ایجاد مرجعیت علمی مستقل، تقویت هویت مذهبی شیعه، مقاوم‌سازی جامعه در برابر فشارهای سیاسی و کاهش تأثیر جریانات انحرافی و غیرعلمی بود. روش‌های امام باقر (ع) نه فقط موجب تمایز تشیع، بلکه موجب شد شیعه به پایگاهی اصیل برای علم، عقل و عدالت تبدیل گردد و زمینه نهضت علمی و تمدنی در دوره‌های بعد، به‌ویژه عصر امام صادق (ع)، را فراهم آورد.

۲. اقدامات امام باقر (ع) در احیای ارزش‌های دینی و پاسداری از مذهب تشیع چه ویژگی‌هایی داشت و چگونه این اقدامات به ترویج فرهنگ تشیع در میان مسلمانان کمک کرد؟

امام باقر (ع) در یکی از حساس‌ترین دوره‌های تاریخ اسلام با ابتکار و رویکردی علمی، مسئولیت احیای ارزش‌های اصیل دینی و حفاظت از هویت مکتب تشیع را برعهده گرفت. ویژگی‌های اقدامات ایشان را می‌توان در جامعیت برنامه‌ها، تعمیق علمی، مقابله نظری با انحرافات، ایجاد شبکه گسترده ارتباطی میان شیعیان و تربیت شاگردان نخبه جستجو کرد. امام باقر (ع) اساس کار خود را نه صرفاً بر مخالفت ظاهری، بلکه بر بازتعریف و تعمیق آموزه‌های توحیدی، اعتقادی و عملی دین اسلام بر پایه قرآن و سنت اصیل پیامبر و معصومین پیش از خود، قرار داد و به تصحیح و تبیین مفاهیم دینی در برابر تحریف‌ها و بدعت‌ها همت گمارد.

امام باقر (ع) با تاکید بر «عقلانیت» راه را برای پرسشگری عالمانه و رشد عقلانی جامعه شیعی هموار ساخت
روش برجسته ایشان تأکید جدی بر علم و عقلانیت و ترویج بحث‌های روشمند در حوزه‌های مختلف فقهی، کلامی، تفسیر قرآن و اخلاق بود. امام باقر (ع) با اهتمام به مناظره‌های علمی، هم علما و متکلمان را به سوی حقیقت اهل بیت (ع) جذب کرد و هم راه را برای پرسشگری عالمانه و رشد عقلانی جامعه شیعی هموار ساخت. این مباحثات که در مقابل فرقه‌های منحرف و جریان‌های فکری آن دوران انجام می‌گرفت، نه تنها بنیان علمی مکتب تشیع را استحکام بخشید، بلکه زمینه را برای جذب نخبگان جامعه و جوانان جستجوگر فراهم نمود و در نتیجه، گسترش فرهنگ و آیین اهل بیت (ع) تسهیل گردید.

امام باقر (ع) جهت جلوگیری از نفوذ بدعت‌گذاران و فرق منحرف، موضع‌گیری صریح داشت و شیعیان را نسبت به مرزهای هویتی و فکری تشیع آگاه می‌ساخت. ایشان حتی درباره نماز و زکات و برخورد عملی با پیروان برخی فرقه‌ها، شیعیان را آگاه می‌کرد تا هم هویت دینی خود را حفظ کنند و هم از انحراف و التقاط در امان بمانند. امام (ع) با تولید و انتقال ده‌ها روایت و پاسخ متقن به سؤالات و شبهات، حوزه اعتقادی، فقهی و اجتماعی را برای پیروان خویش روشن ساخته و بنیان مرجعیت علمی مستقل اهل بیت (ع) را استوار نمود. نمونه‌های متعددی از نامه‌نگاری امام (ع) با پیروان در نقاط دوردست و پاسخ به مسائل روز، در منابع آمده که نمایانگر توجه ایشان به پیوند اجتماعی و عملی با شیعیان جهان اسلام است.

بخش مهمی از اقدامات امام باقر (ع) به سازماندهی شبکه ارتباطی میان شیعیان اختصاص یافت. ایشان با تعیین وکلای مورد اعتماد در مناطق مختلف و تشویق شیعیان به حفظ ارتباط از طریق نامه، سفر حج و محافل علمی، عملاً شالوده امتداد اجتماعی و تداوم فرهنگی تشیع را پایه‌گذاری کرد. علاوه بر این، امام با اهتمام به تربیت شاگردان ورزیده چون زراره، ابوحمزه ثمالی، محمد بن مسلم، جابر بن یزید و … فضایی فراهم ساخت که احادیث و آرا و ارزش‌های شیعی، پس از ایشان نیز با انسجام و قدرت انتقال یابد.

در عرصه نشر معارف، امام باقر (ع) با تشویق اصحاب به نگارش و حفظ کتاب‌ها و احادیث، سنت مکتوب‌سازی آموزه‌ها و اندیشه‌های اهل بیت (ع) را تقویت کرد. این اقدام در کنار تاکید بر نشر و حفظ آثار گذشتگان شیعه، موجب شد دستگاه علمی امامان، بستر غنی برای انتقال فرهنگ تشیع به نسل‌های بعد باشد، خصوصاً در محیط‌هایی که شیعیان اقلیت بودند و نیاز به وحدت و مرجعیت علمی داشتند.

در مجموع، اقدامات امام باقر (ع) با ویژگی جامع‌نگری، پاسخ‌گویی، مرزبندی دقیق اعتقادی، تربیت نیرو و گسترده کردن ارتباطات، عامل کلیدی در احیای ارزش‌ها و ترویج فرهنگ تشیع شد. این برنامه نه تنها شیعه را از تهدید فرقه‌ها و قدرت‌های سیاسی آن دوران مصون ساخت، بلکه موجب شد اندیشه امامت، بافت اصلی فرهنگ و هویت دینی بخشی از مسلمانان گردد و برای عصر‌های بعد زمینه‌ساز شکوفایی علمی و اجتماعی مکتب اهل بیت (ع) باشد.

۳. چالش‌های سیاسی و فرهنگی که امام باقر (ع) در دوران خود با آن مواجه بودند چه ابعاد و جنبه‌هایی داشتند و ایشان چگونه توانستند با این چالش‌ها مقابله کنند؟

امام باقر (ع) در دورانی به امامت رسیدند که جامعه اسلامی با چالش‌های کم‌سابقه‌ای در دو حوزه سیاسی و فرهنگی روبه‌رو بود. در بُعد سیاسی، حکومت امویان و به‌ویژه دوره‌ی انتقال قدرت از بنی‌امیه به آل‌عباس، فضایی سرشار از اختناق، کنترل شدید بر مخالفان و تلاش سازمان‌یافته برای تضعیف جایگاه ائمه و خط اهل‌بیت (ع) ایجاد کرده بود. از یک سو، تفرقه و سرکوب شدید پیروان اهل‌بیت، جاسوسی در حلقه‌های شیعی، و سانسور اندیشه‌های مستقل، ارتباط بین امام و شیعیان را به شدت محدود و پرخطر ساخته بود. در این شرایط، عناصر حکومت تلاش کردند مرجعیت دینی و اجتماعی ائمه (ع) را تضعیف و چهره اهل‌بیت (ع) را از صحنه دین و جامعه اسلامی خارج کنند. به همین دلیل، امام باقر (ع) و پیروانشان همواره زیر نظارت و تهدید دائمی دستگاه سیاسی قرار داشتند و ایجاد هرگونه سازمان‌دهی علمی یا ارتباطی با خطر سنگین تعقیب، حبس یا حتی شهادت همراه بود.

در حوزه فرهنگی، جهان اسلام شاهد دگرگونی گسترده‌ای بود. از یک طرف، تولید روایات جعلی، تحریف مفاهیم دینی و ورود اندیشه‌های گسسته از متن و سنت پیامبر و اهل‌بیت (ع)، فضای فکری جامعه را به گونه‌ای شکل داده بود که تشتت و انحراف، هویت مذهبی را تهدید می‌کرد. فعالیت فرقه‌های نوظهور مانند مرجئه، خوارج، غلات، و تفکرات تأثیر گرفته از محیط‌های غیر‌اسلامی، سهولت نفوذ انحرافات در جامعه را دوچندان کرده بود؛ به گونه‌ای که حتی مفاهیمی همچون امامت، عدل، علم و جایگاه اهل‌بیت با برداشت‌های نادرست، ابتر یا التقاطی مطرح می‌شد.

امام (ع) با بهره گیری از شبکه وکالت حلقه ارتباطی با شیعیان جهان اسلام را حفظ و تقویت کردند

امام باقر (ع) برای مقابله با این چالش‌ها، رویکرد علمی، اجتماعی و فرهنگی منظمی را در پیش گرفتند و با بهره‌گیری از ظرفیت نهفته شیعه در عرصه‌های گوناگون، توانستند ضربه‌های مؤثری به این تهدیدها وارد کنند. از مهم‌ترین راهبردهای ایشان می‌توان به سامان‌دهی شبکه ارتباطی شیعیان حتی تحت شرایط اختناق اشاره کرد؛ تشکیل حلقه‌های علمی که منجر به تربیت شاگردان برجسته و انتقال آموزه‌های اهل‌بیت شد؛ استفاده از مناظرات علمی و پاسخ به شبهات سران فرق و منحرفان؛ دفاع همه‌جانبه از حقایق قرآن و سنت صحیح؛ و ارائه‌ی احکام روشن اقتصادی، عبادی و اعتقادی که مرزهای هویت تشیع را حفظ کرد.

در بخش اجتماعی، امام باقر (ع) نقش کلیدی در ایجاد روح همبستگی در میان شیعیان اقلیت ایفا کردند. ایشان بر اصل ارتباط مستقیم و غیرمستقیم با پیروان تأکید داشتند و در شرایطی که امکان دیدار حضوری نبود، با بهره‌گیری از مکاتبه و تعیین وکیلان در مناطق مختلف، حلقه ارتباطی با شیعیان جهان اسلام را حفظ و تقویت کردند. این مکاتبات نه‌تنها موجب پویایی علمی و رفع نیازهای دینی شد، بلکه شبکه مقاومت فرهنگی تشیع را در برابر موج تهاجم فکری و فرهنگی حکومت‌ها مقاوم ساخت.

در برابر فرقه‌های منحرف، امام باقر (ع) شیعیان را نسبت به خطرات آن‌ها آگاه کرد؛ به‌ویژه در زمینه پرهیز از ارتباط عبادی با اهل حدیث، واقفیه و غلات و… . امام با برخورد قاطع و صراحت لهجه در نفی انحرافات، با هدایت کلامی و تبیین مواضع اهل‌بیت، هویت اعتقادی و اجتماعی شیعه را پاس داشتند و زمینه وحدت فکری و مرزبندی با سایر گروه‌ها را فراهم کردند.

در عرصه فکری، گفتمان علمی آن حضرت در مناظرات با دانشمندان مکاتب مختلف و پاسخ خردمندانه و مستدل به شبهات، عامل اصلی افزایش استقبال نخبگان و پژوهشگران مسلمان از فرهنگ اهل‌بیت (ع) شد. این فعالیت‌ها نه‌تنها مقام علمی و اجتماعی امام را به نمایش گذاشت، بلکه مدارس علمی متعددی در سراسر جهان اسلام پایه‌گذاری شد و شاگردان برجسته‌ای تربیت یافتند که خود واسطه‌ای برای تداوم و ترویج معارف شیعه گردیدند.

در مجموع می‌توان گفت امام باقر (ع) با رویکردی چندجانبه، از یک سو با سازماندهی پنهان و هوشمندانه اجتماعی، از سوی دیگر با دفاع علمی و فرهنگی در برابر تهدیدهای فکری، و نیز با مرزبندی هویتی و تطهیر اعتقادات، هم توانست چالش‌های سیاسی و فرهنگی عصر خود را مهار کند و هم بنای مکتب پویا و زنده تشیع را بنیاد نهد؛ اتفاقی که آثار آن تا قرون بعد و در رشد فرهنگ اسلامی و نقش‌آفرینی امامان بعدی کاملاً نمایان است.

۴. درسی که از مکتب امام باقر در مواجهه با مسائل سیاسی و فرهنگی و اجتماعی امروز می توان گرفت، چیست؟

مکتب امام باقر (ع) بر پایه ترکیبی از عقلانیت، علم، هویت‌سازی اصیل دینی و تدبیر در برابر فشارهای بیرونی استوار است؛ اصولی که امروز نیز می‌تواند راهگشای مسائل پیچیده سیاسی، فرهنگی و اجتماعی معاصر باشد. نخستین درس بنیادی این مکتب، لزوم بازگشت همیشگی به منابع اصیل فکر دینی و تقویت نگاه انتقادی و علمی به مسائل است. امام باقر (ع) در عصری از تفرق، تحریف، فشار حکومتی و گسترش افکار انحرافی، راه بقای مکتب را در تعمیق دانش، گفت‌وگوی مستمر علمی و تربیت نخبگان مستقل دیدند و موفق شدند با همین رویکرد، خط تشیع را از نابودی، انزوا و تحریف نجات دهند.

امروز نیز جامعه اسلامی و به‌ویژه فرهیختگان و اصحاب اندیشه با چالش‌هایی مشابه مواجه‌اند: نفوذ جریانات فکری التقاطی، افراط و تفریط‌گرایی در برداشت از دین، تهاجم رسانه‌ای، گسست هویتی و فشارهای سیاسی. آموزه امام باقر (ع) ایجاب می‌کند که هویت دینی و انسانی جامعه، براساس عقلانیت و فهم عمیق از دین و واقعیت‌های اجتماعی تقویت شود، به جای واکنش‌های هیجانی یا انفعالی، رویکردی علمی، اخلاقی و متعهدانه انتخاب شود و بازسازی معرفت دینی در دستور کار قرار گیرد؛ همان‌گونه که امام باقر (ع) با بازگرداندن مسائل دین به قرآن و سنت صحیح نبی اکرم (ص) و معارف معصومین پیشین، بنای اجتهاد اصیل و گفتگو را نهادند.

دفاع از هویت و ارزش‌ها حتی در شرایط اقلیت، مستلزم عقلانیت، صبر راهبردی، عمل فرهنگی، و تربیت نیروهای صاحب اندیشه و اخلاق است

نکته مرکزی دیگر، توجه به سازماندهی و ارتباطات اجتماعی است. امام باقر (ع) در سخت‌ترین شرایط خفقان با ایجاد شبکه‌های ارتباطی، تعیین وکلا و نمایندگان، نامه‌نگاری و تشویق به ارتباط پیگیرانه میان پیروان، تشیع را از انزوا و تفرقه‌ حفظ کردند و قدرت مقاومتی آن را دوچندان ساختند. برای جامعه امروز، به‌ویژه در تلاطم فضای مجازی و سرعت بالای گسترش شبهات و فتنه‌ها، الگوبرداری از این شیوه یعنی تولید شبکه‌های موثر نخبگانی، تقویت مرجعیت علمی و ایجاد پیوند اجتماعی فعال و اخلاقی با بدنه جامعه، اهمیتی حیاتی دارد.

مهم‌تر از همه، مکتب امام باقر (ع) به ما می‌آموزد که دفاع از هویت و ارزش‌ها حتی در شرایط اقلیت، مستلزم عقلانیت، صبر راهبردی، عمل فرهنگی، و تربیت نیروهای صاحب اندیشه و اخلاق است. نه افراط‌گرایی و انزواگرایی پاسخگوست و نه تسلیم و خودباختگی. درسی که از راهبردهای امام می‌آموزیم، توازن خردمندانه میان اصول و مصلحت، وفاداری به حقیقت و تعامل سازنده با جامعه، و تاکید همزمان بر علم و اخلاق معصومین است.

همچنین، نقش تولید دانش و فرهنگ مستقل در تثبیت هویت، بارزترین آموزه این مکتب است. امام باقر (ع) با تربیت شاگردان بزرگ و تشویق به ثبت و نشر معارف اهل‌بیت، پایه‌های علمی و فکری آینده تشیع را بنیان گذاشتند؛ جامعه امروز نیز برای حفظ و ارتقای سرمایه هویتی و فکری خود نیازمند نهادسازی علمی، تولید دانش بومی، پالایش آموزه‌ها، و مقابله فعال با جعل و تحریف است.