به گزارش روابط عمومی دانشگاه به نقل از ایکنا، یکی از مسائلی که همواره در جریان اتفاقات مهم و بزرگ بین‌المللی پیرامون آن سخن گفته می‌شود، علائم و نشانه‌های ظهور منجی عالم بشریت است. بر همین اساس با دکتر احسان پورنعمان عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب به گفت‌وگو نشستیم که در ادامه حاصل آن را می‌خوانید:

عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب با بیان اینکه هنر انقلابی نه تنها تماشاگر را متحول بلکه او را از ظلم و ستم رها می‌کند، گفت: هنر انقلابی باید جامعه را از تاریکی به نور ببرد، ذهن مخاطب را درگیر کند و او را به‌سوی عدالت و نیکی سوق دهد.

دکتر احسان پورنعمان، عضو هیئت علمی و استادیار و عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب در نشست «انقلاب اسلامی در قاب هنر؛ با محوریت مؤلفه‌های هنر انقلابی» که روز گذشته، ۱۹ فروردین‌ماه به‌ همت ایکنای قم برگزار شد، در پاسخ به توصیفی از چیستی هنر دینی گفت: شاید بهترین توصیفی که می‌توان درباره هنر اسلامی گفت، تعریف امام خمینی(ره) باشد که در پیامشان به هنرمندان فرمودند: «تنها هنری مورد قبول قرآن است که صیقلدهنده اسلام ناب محمدی(ص)، اسلام ائمه هدی(ع) اسلام فقرای دردمند، اسلام پابرهنگان، اسلام تازیانه‌خوردگان تاریخ تلخ و شرم‌آور محرومیت‌ها باشد.» این توصیفی که امام از هنر انقلابی دارند، هنری است که وظیفه دارد برای هدایت جامعه و شوراندن مردم به سمت آن جامعه نهایی موعود، فقرها و ناامیدی‌های جامعه را بزداید و بتواند جامعه را به شکل نهایی که پر از عدل و داد و قسط است، نزدیک کند.

وی افزود: هنر انقلابی زیر مجموعه هنر دینی است. اگر ما هنر را به‌صورت یک مقوله کلی فرض کنیم، چیزی که از آن منشعب می‌شود، هنر دینی است. به‌واسطه شاخص‌های مجزا، می‌توانیم گونه‌ای از هنر را به‌عنوان هنر دینی بشناسیم. گونه‌ای از هنر دینی، هنر انقلابی است که شرایط، شاخص‌ها و وظایف جداگانه‌ای دارد.

عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب ضمن بیان وظیفه هنر دینی اظهار کرد: هنر انقلابی وظیفه این را دارد، در دنیایی که پر از ظلم و جور است و انسان‌هایی در آن مورد ظلم واقع شده‌اند را به خیر، صلاح و نیکی در قالب هنر دعوت کند.

هنر دینی؛ تفکرزایی یا سرگرمی

وی در پاسخ به این سؤال که مؤلفه‌های هنر انقلابی چیست، گفت: هنر انقلابی، هنری است که تفکرزاست، به‌طور نمونه مخاطب هنر انقلابی، از روی صندلی سینما بلند نمی‌شود مگر اینکه دنیای او متحول شده است و یک گام به سمت نیکی‌ها نزدیک‌تر شده است و او به‌دنبال اهداف مفید خود در جامعه می‌رود.

دکتر احسان پورنعمان یکی دیگر از مؤلفه‌های اصلی هنر انقلابی را مبارزه با ظلم و ظالمان دانست و اظهار کرد: هنر انقلابی در مقابل دنیای مستکبر و در کنار مظلومان عالم شکل گرفته است و به دنبال این است که انسان‌ها را از تاریکی‌هایی که مستکبران برای آنان رقم زده است، بیرون آورد.

وی همچنین در پاسخ به این سؤال که چند درصد از هنر هفتم امروز کشور دربردارنده مؤلفه‌های ایرانی، اسلامی و انقلابی است، بیان کرد: ابتدا باید دقت داشته باشیم که به نسبت چه چیزی قرار است هنر انقلابی را بسنجیم. درواقع هنر هفتم ما با آن سطح آرمانی بسیار فاصله دارد که باید سعی کنیم آن‌قدری پیشرفت کنیم که به این سطح نیز برسیم.

دکتر احسان پورنعمان سینمای ایران را با سایر دولت‌های اسلامی مقایسه کرد و افزود: اما اگر بخواهیم هنر هفتم ایران را با سایر کشورهای اسلامی مقایسه کنیم، می‌بینیم که سینمای ایران پاک‌ترین سینمایی است که وجود دارد و نمونه آن فیلم‌هایی است که برای سایر کشورهای مسلمان تأمل‌برانگیز و دعوت‌کننده به سمت خوبی‌هاست.

هنر یک ابزار است یا یک حقیقت ماندگار

وی در پاسخ به این سؤال که آیا بیان و به تصویر کشیدن یک ایدئولوژی با زبان هنر صحیح است و تأثیرگذاری لازم را خواهد داشت، اظهار کرد: مقام معظم رهبری جمله‌ای دارند و می‌فرمایند: «هیچ اندیشه‌ای ماندگار نمی‌ماند مگر اینکه در قالب هنر ریخته شود.» همه اندیشه‌های بزرگ تاریخ از زمانی که با هنر در آمیخته است، ماندگار شده است. اگر ادبیات عرفانی ما آن‌قدر ماندگار شده است که به کشورهای دیگر صادر شده، به‌خاطر این است که اندیشه‌های ناب اسلامی و عرفانی را هنرمندان به‌کار گرفته‌اند و از قالب هنر برای بسط اندیشه خود سود برده‌اند.

عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب افزود: در مملکت ما کار فرهنگی بسیار انجام شده؛ اما متناسب با حجم آتش شبیخون فرهنگی دشمن نبوده است. وقتی دائما با محصولات فرهنگی که بسیار بسیار تأثیرگذار است، اندیشه جامعه را تحت فشار می‌گذارند، مقابله با آن در سطح پایین هنر اسلامی و انقلابی ممکن نیست. مشکل از هنر انقلابی ما نیست بلکه باید تعدد هنر دینی و انقلابی را بالا ببریم و متناسب با سطح شبیخون فرهنگی دشمن کار کنیم.

شهید آوینی؛ بزرگترین مصداق هنرمند انقلابی

وی در پاسخ به چرایی جاودانگی آثار هنری شهید آوینی بیان کرد: شهید آوینی، بزرگترین مصداق هنرمند انقلابی است چون نکاتی که شهید آوینی درباره هنر دینی و انقلابی فرموده‌اند، آن‌قدر شاخصه‌مند و دقیق نیست که دیگران بتوانند از روی آن کاری بتوانند انجام دهند. شاید مرحوم آقای مددپور به لحاظ ایدئولوژیک و کار علمی و فرهنگی جلوتر از شهید آوینی باشند. اما آن‌ چیزی که درباره شهید آوینی به‌عنوان یک فرد تئوریسین وجود دارد، این است به‌دنبال اجرای کارهای عملی نیز رفتند و انجام دادند و جامعه نیز او را به‌عنوان هنرمندان انقلابی شناخت.

دکتر احسان پورنعمان ادامه داد: شهید آوینی این‌طور نبود که صرفاً هنر انقلابی را به مردم بشناسانند اما خود هیچ‌کاری نکند. این اشکال مرحوم آقای مددپور بود. آن‌چیزی که شاید از همه این‌ها مهم‌تر بود، اخلاص شهید آوینی در کارها بود که باعث شد تمام کسانی که او را می‌شناختند و همچنین بعداً شناختند، از او الگوبرداری کنند.

وی عواملی که باعث خلق آثار ماندگار انقلابی نظیر روایت فتح شد را این‌گونه معرفی کرد: روایت فتح در جایگاه و زمانه خود باید دیده و مقایسه شود. در زمانی که مردم به عنصر مقاومت و شهادت علاقه‌مند هستند و رسانه‌های جمعی نیز مانند این روزها نیست و مردم تمام اطلاعات خود را از تلویزیون به‌دست می‌آوردند. طبیعتاً در این موقعیت، برنامه‌ای که پازل‌هایی از دفاع مقدس انقلاب اسلامی ایران را به تصویر می‌کشد، جایگاه بسیار بالایی پیدا می‌کند. این مهم‌ترین عاملی است که سبب ماندگاری مستند «روایت فتح» شد.

عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب تصریح کرد: این نکته شایان اهمیت است که ممکن است اگر امروزه مستندی مانند روایت فتح تولید می‌شد، دیگر آن‌طور از آن استقبال نمی‌شد، چراکه دوره‌ای که در سوریه حضور داشتیم، با وجود همان فضای معنوی، نتوانستیم استفاده‌ رسانه‌ای از آن جبهه ببریم، زیرا وضعیت متفاوتی در آن حاکم بود. آن‌قدر هجمه‌های رسانه‌ای از جبهه مخالف علیه این نبرد وجود داشت که حتی نمی‌توانستیم حضور خودمان را در آنجا اثبات کنیم.

هنر اسلامی از دیدگاه رهبر معظم انقلاب

وی ادامه داد: مقام معظم رهبری می‌فرماید: «روح هنر اسلامی نقطه تفاوت آن با هنر غیراسلامی است، چراکه هنر یک پدیده انسانی است و از الهام درونی و تراوش معنویت انسان خلق می‌شود و هنگامی که این هنر از دل و باور ایمانی به معنای حقیقی آن برخاسته باشد، هنر اسلامی ایجاد خواهد شد.» نظر ایشان این است که دو مجموعه در مورد شکل‌گیری هنر دینی و اسلامی تأثیرگذار هستند؛ بخش درونی و دل هنرمند که الهامات فردی هنرمند را جذب می‌کند و بخش دیگر، نگاه، دیدگاه، ذهنیت و زاویه دید انسان است که الهامات را به‌وسیله آن تفسیر می‌کند.

دکتر احسان پورنعمان در پاسخ به اینکه شاخص‌های هنرمند متعهد چیست، تصریح کرد: دل هنرمند باید در زمینه اخلاق اسلامی و تهذیب نفس به تکمیل برسد و همچنین ذهنیت و دیدگاه وی نیز باید از اندیشه‌های دینی گرفته شده باشد. یعنی شاخص‌هایی برای هنر دینی و اسلامی برای او مشخص شده باشد و با این بایدها و نبایدها، هنر دینی خود را کانالیزه کرده و در مسیر طبیعی جلو ببرد.
در هنر نیز باید وظیفه دینی رعایت شود

وی ادامه داد: باید توجه داشته باشیم آن‌چیزی که در مسائل دینی ما مطرح است، انسان در هیچ حال از احوال شخصی خودش، فارغ از وظیفه دینی خود نیست. تمام اعمالی که انسان‌ها انجام می‌دهند یکی از حالات پنج‌گانه است که در فقه آن را احکام خمسه می‌نامیم. احکام خمسه اعم از حلال، حرام، مکروه، مستحب و مباح است.

استادیار دانشگاه ادیان و مذاهب با بیان مشواق روایی این نکات گفت: وقتی به سمت هنرهای دینی نیز می‌رویم، خداوند برای این حوزه فعالیتی نیز حدودی مشخص کرده که از این پنج حالت خارج نیست و باید آن را رعایت کنیم. حدیثی از امام باقر(ع) زمانی که فردی برای ایشان کوزه آبی آورد، نقل شده است که حضرت(ع) می‌فرمایند: «حمد خداوند را که برای هر چیزی حدی نهاده که با آن به سامان می‌رسد و حتی برای این کوزه نیز حدی نهاده که این کوزه نیز به سمان می‌رسد.» فرد پرسید: «حد کوزه چیست؟» امام باقر(ع) پاسخ دادند: «نام بردن خدا هنگام نوشیدن، حمد الهی پس از آن و اینکه از محل دسته یا شکستگی آن ننوشی.»

وی افزود: در ادبیات دینی ما برای یک کوزه و یک آب خوردن دستور وارد شده است. ما نمی‌توانیم متصور باشیم که برای ساختن یک فیلم سینمایی هیچ دستوری وجود نداشته باشد، اما می‌توانیم بگوییم که ما نفهمیدیم یا نتوانستیم این شاخص‌ها را به‌دست آوریم. حال هنرمند متعهد این فکر را با خود می‌کند که من می‌خواهم هنری را رقم بزنم که فاخر باشد و مورد تأیید دین و خدای من باشد که در قیامت باید پاسخگوی این اثر خود باشم، همان‌گونه که در آیه ۱۲ سوره مبارکه یس می‌خوانیم: «إِنَّا نَحْنُ نُحْيِي الْمَوْتَى وَنَكْتُبُ مَا قَدَّمُوا وَآثَارَهُمْ وَكُلَّ شَيْءٍ أَحْصَيْنَاهُ فِي إِمَامٍ مُبِينٍ؛ آرى ماييم كه مردگان را زنده مى‏‌کنيم و آنچه را از پيش فرستاده‏ اند با آثار و اعمال‌شان درج مى‌كنيم و هر چيزى را در كارنامه‏‌اى روشن برشمرده‏‌ايم.»

دکتر احسان پورنعمان همچنین شاخص‌های مستخرج از روایات و آیات قرآن کریم را این‌گونه بیان کرد: اگر به قرآن و احادیث مراجعه کنیم، متوجه می‌شویم که می‌توانیم دو دسته از شاخص‌ها را فراهم کنیم؛ یک دسته شاخص‌هایی است که هنرمند متعهد ما موظف است در آثار هنری خود بگنجاند که اولین آن صداقت است. صداقت چیزی است که ما از هر پیام انتظار داریم. عدالت نیز جزء بایدهایی‌ است که هنرمند متعهد در این بخش رعایت می‌کند. همچنین لازم است هنرمند در هر جا امر به معروف و نهی از منکر را رعایت کند.

وی ادامه داد: خضوع در برابر حق از دیگر مصادیق هنرمند متعهد است. هنرمند هر جا حقی را می‌بیند، باید در مقابل آن کرنش داشته باشد. هنرمند باید حق را نمایان کند و سرتاسر اثر او باید تجلی حق به نمایش گذاشته شود. آخرین شاخصی که از اهمیت بسیاری برخودار است، هنر دینی، هنری است که باورپذیر باشد و از خیال‌پردازی و مقوله‌هایی که باعث عدم باورپذیری مخاطب شود، فاصله بگیرد.

ایران یک فرهنگ است و محدود به مرزها نیست

پورنعمان در پاسخ به اینکه شاخص‌های ایرانی و تلفیق شاخص‌های ایرانی‌ اسلامی، چگونه باعث جذاب‌تر شدن کارهای هنری می‌شود، اظهار کرد: اگر بخواهیم در کارهای هنری به‌دنبال شاخص‌های ایرانی باشیم، ایران را باید یک فرهنگ ببینیم نه یک جغرافیا. ایران یک مقوله فرهنگی است که از سمرقند و بخارا تا ماوراءالنهر و شاید تا اوراسیا در تاریخ، طول داشته باشد و امروز ما در بخشی از آن زندگی می‌کنیم. همان‌طور که آرامگاه تعدادی از فخيم‌ترین شاعران و هنرمندان دینی ما در خارج از چارچوب مرزهاست.

وی افزود: اگر ما فرهنگ را در نظر بگیریم که شاخص‌های متعددی دارد و شاید تجلی تمام آن‌ها را در گلستان سعدی ببینم، می‌تواند در همه هنرهای ما نمود داشته باشد. ایرانی‌ها هر کجای دنیا که باشند، چه بدانند و چه ندانند، همگی فرزندان گلستان سعدی هستند و با اندیشه‌ای که سعدی در تاریخ بر جای گذاشته است، همگی تربیت شده‌اند و شکل گرفته‌اند.