مقام علمی و حدیثی حضرت معصومه(س)

حضرت معصومه(سلام الله علیها) از لحاظ علمی و حدیثی«عالمه» و «محدثه» بود. رواياتي كه از آن حضرت نقل شده غالباً درباره امامت و ولايت علي(عليه السلام) است كه با اثبات ولايت او ولايت سایر امـامـان معصوم نيز ثابت مي شود. براي نمونه حضرت معصومه با چند واسطه از حضرت زهرا نقل مي كنند كه فرمود: پيامبر در شب معراج به بهشت رفت و بر روي پرده اي در قصر بهشت ديد كه چنين نوشته شده: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ‏ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِيٌ‏ وَلِيُ‏ الْقَوْمِ»؛ (معبودي جز خداي يكتا و بي همتا نيست محمد رسول خدا و علي ولي و رهبر مردم است) … و بر روی پرده درگاه قصر ديگری نوشته شده است: «شِيعَةُ عَلِيٍّ هُمُ الْفَائِزُون»؛ (شيعيان علي رستگارند).‏(9) احادیث شبیه به این حدیث که از آن حضرت نقل شده اند فراوان اند و علامه امینی نیز در «الغدیر» به برخی از آنها اشاره کرده است.(10)

مقام شفاعت حضرت معصومه(س)

شفاعت که به معنای كمك نمودن يك موجود قوى به موجود ضعيف تر برای طی کردن آسان تر مراحل رشد است(11) در قيامت از آنِ هر كس نيست، بلكه مقام مقرّبان درگاه خداست(12) و به وسيله بندگان خاص خدا انجام مى گيرد(13) شفاعت از حكمت خداوند سرچشمه مى گيرد(14) يعنى روى حساب و كتابى است و تا كسى شايسته شفاعت نباشد، اذن براى شفاعت او داده نمى شود(15) و طبعاً شفيعان بايد افراد و الا مقام و بلند مرتبه اى باشند كه از ضعيفان دستگيرى كنند(16) لذا خداوند به مؤمنان راستينی که نهايت اخلاص را دارا هستند و در اعمال نيك خود جز به پاداش الهى نظر ندارند(17) نويد مى دهد علاوه بر پاداش معمولى كه آن را خود گاهى صدها يا هزاران برابر عمل ز فضل خود بر آنان افزوده، مقام شفاعت نیز به آنها داده مى شود.(18) به اين ترتيب آنها نه تنها خود اهل نجاتند كه براى ديگران نيز به فضل پروردگار مايه می گردند.(19)

درباره منزلت و جایگاه حضرت معصومه(سلام الله) باید گفت که به تصریح احادیث به جای مانده از اهل بیت(علیهم السلام) ایشان دارای مقام شفاعت اند. امام صادق(علیه السلام) در این باره فرموده ند: «…أَلَا إِنَّ لِلْجَنَّةِ ثَمَانِيَةَ أَبْوَابٍ ثَلَاثَةٌ مِنْهَا إِلَى قُمَّ تُقْبَضُ فِيهَا امْرَأَةٌ مِنْ وُلْدِي اسْمُهَا فَاطِمَةُ بِنْتُ‏ مُوسَى‏ وَ تُدْخَلُ بِشَفَاعَتِهَا شِيعَتِي الْجَنَّةَ بِأَجْمَعِهِمْ»(20)؛ (آگاه باشید بهشت هشت در دارد كه سه در آن به سوى قم است، بانویى از فرزندان من در آنجا وفات مى كند كه نامش فاطمه دختر موسى است، همه شیعیان ما به شفاعت او وارد بهشت مى شوند).

همچنین مقام معنوی او در مرحله اي است كه در فرازي از زيارت نامه معروفش که توسط امام رضا(علیه السلام) بیان شده است می خوانیم: «يا فاطِمَةُ اشْفَعى‏ لى‏ فىِ الْجَنَّةِ، فَانَّ لَكِ عِنْدَ اللَّهِ‏ شَاْناً مِنَ‏ الشَّاْنِ»(21)؛ (اى فاطمه مرا در بهشت شفاعت كن چرا كه در پيشگاه خدا داراى‏ جايگاه با عظمت هستى).

حضرت معصومه(س) با نام اصلی فاطمه، دختر امام کاظم(ع) و خواهر امام رضا(ع) است. او برترین دختر امام کاظم(ع) دانسته شده و گفته‌اند در میان فرزندان امام کاظم(ع)، پس از امام رضا(ع) کسی هم‌پای معصومه نیست. در منابع تاریخی اطلاعات زیادی درباره زندگی‌نامه حضرت معصومه(س) از جمله تاریخ تولد و وفات وی ثبت نشده است. درباره ازدواج او نیز اطلاعات چندانی در دست نیست، اما مشهور است که هرگز ازدواج نکرد.

معصومه و کریمه اهل‌بیت(س) لقب‌های مشهور فاطمه دختر امام کاظم(ع) هستند. طبق حدیثی امام رضا(ع) از او با نام معصومه یاد کرده است.

حضرت معصومه در سال ۲۰۱ق به درخواست برادرش امام رضا(ع) و برای دیدار او از مدینه راهی ایران شد؛ اما در راه بیمار شد و به درخواست اهالی قم به آن شهر رفت و در خانه شخصی به نام موسی بن خَزْرَج اَشعری ساکن شد و پس از ۱۷ روز درگذشت. جنازه وی در قبرستانی به نام بابِلان (حرم کنونی) دفن شد. سید جعفر مرتضی عاملی (درگذشت: ۱۴۴۱ق) بر این باور است حضرت معصومه(س) در ساوه مسموم و شهید شده است.

شیعیان، فاطمه معصومه(س) را بزرگ می‌دارند و برای زیارت او اهمیت قائل‌اند. همچنین روایاتی درباره او نقل می‌کنند که از شفاعت وی برای شیعیان سخن گفته شده و بهشت پاداش زیارت او دانسته شده است. گفته شده پس از حضرت فاطمه(س)، او تنها زنی است که از امامان برای او زیارتنامه روایت شده است.

به‌گفته محمد بن جریر، نویسنده دلائل‌الامامة، مادر حضرت معصومه، نجمه‌خاتون نام دارد که مادر امام رضا(ع) نیز هست.

لقب‌ها
معصومه و کریمه اهل‌بیت(س) لقب‌های مشهور فاطمه دختر امام کاظم‌(ع)اند.گفته‌اند «معصومه» از روایتی منتسب به امام رضا(ع) اخذ شده است. در این روایت که در زاد المعاد، نوشته محمدباقر مجلسی آمده است، امام رضا(ع) از او با نام معصومه یاد کرده است.

فاطمه معصومه(س) را امروزه «کریمه اهل‌بیت» هم می‌خوانند.[۱۶] می‌گویند این لقب به خوابی مستند است که سید محمود مرعشی نجفی، پدر آیت‌الله مرعشی نجفی دیده و در آن یکی از ائمه(ع) حضرت معصومه را کریمه اهل‌بیت خوانده است.

سفر به ایران، ورود به قم و درگذشت
برپایه کتاب تاریخ قم، حضرت معصومه در سال ۲۰۱ق برای دیدار برادرش امام رضا(ع) از مدینه راهی ایران شد.بر اساس نقلی که باقر شریف قَرَشی تاریخ‌پژوه شیعه، از کتاب «جوهرة الکلام فی مدح السادة الاعلام» آورده، دلیل مسافرت حضرت معصومه(س) به ایران نامه‌ای بود که امام رضا(ع) برای وی فرستاده بود و در آن از او خواسته بود به نزدش در خراسان برود. امام رضا(ع) در آن زمان ولی‌عهد مأمون، خلیفه عباسی، بود و در خراسان سکونت داشت. حضرت معصومه در میان راه بیمار شد و درگذشت. به باور سید جعفر مرتضی عاملی، حضرت معصومه(س) در ساوه مسموم و شهید شده است.

درخصوص علت رفتن او به قم دو گزارش وجود دارد: طبق گزارش نخست، وی در ساوه بیمار شد و از همراهانش خواست او را به قم ببرند. بنابر گزارش دوم که نویسنده تاریخ قم آن را درست‌تر دانسته، خود قمی‌ها از او خواستند به قم برود.

حضرت معصومه سلام الله علیهادر قم در خانه شخصی به نام موسی بن خَزْرَج اشعری ساکن شد و پس از ۱۷ روز درگذشت. جنازه او را در قبرستانی به نام بابِلان (حرم کنونی) دفن کردند. آل سعد بر سر دفن آن حضرت دچار اختلاف شدند… ناگهان دو سوارِ نقاب پوش از سوی بیابان هویدا شدند، به سرعت نزدیک آمدند و بر او نماز گزاردند و جنازه را به خاک سپردند؛ پس از پایان مراسم تدفین، آن دو نقاب‌پوش بدون آنکه با کسی حرف بزنند، سوار بر اسب شده و از آنجا دور شدند.  از فاضل لنکرانی (درگذشت: ۱۳۸۶ش) نقل شده است که بعید نیست این دو سوار از امامان بوده باشند.

جایگاه ایشان
علمای شیعه جایگاه والایی برای فاطمه معصومه قائل‌اند و روایاتی درخصوص منزلت او و اهمیت زیارتش نقل می‌کنند. علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار به حدیثی از امام صادق(ع) پرداخته که طبق آن، تمام شیعیان حضرت با شفاعت حضرت معصومه(س) به بهشت وارد می‌شوند. در فرازی از زیارتنامه فاطمه معصومه هم به دلیل مقام و جایگاه او نزد خداوند، از وی درخواست شفاعت شده است.

محمدتقی شوشتری در قرن چهاردهم شمسی، در قاموس الرجال نوشته است: در میان فرزندان فراوانِ امام کاظم(ع)، پس از امام رضا(ع) کسی هم‌پای معصومه نیست. شیخ عباس قمی هم او را برترینِ دختران موسی بن جعفر(ع) دانسته است. وی همچنین حضرت معصومه را از امام‌زاده‌هایی می‌داند که هم جلیل‌القدر است و قطعاً از فرزندان امام کاظم(ع) است و هم قطعا در همین حرم و مکان مدفون است.

برپایه روایاتی که از امام صادق(ع)، امام کاظم(ع) و امام جواد(ع) نقل شده است، بهشت، پاداش کسی است که فاطمه دختر امام كاظم(ع) را زیارت کند؛ البته در برخی روایات، پاداش‌ بهشت برای کسی دانسته شده که او را با معرفت و شناخت زیارت کند.

نویسنده کتاب زندگانی کریمه اهل‌بیت(ع)، از محمود انصاری قمی (درگذشت: ۱۳۷۷ش) و او از سید نصرالله مستنبط عالم شیعه (درگذشت: ۱۳۶۴ش) نقل کرده که در کتاب خطی کشف اللئالی نوشته صالح بن عرندس حلی، عالم شيعه قرن نهم قمری، حدیثی دیده که در آن امام کاظم(ع) خطاب به حضرت معصومه گفته است: «فَداها اَبوها؛ پدرش به فدایش». بر اساس این نقل، امام کاظم(ع) این جمله را پس از آن گفت که حضرت معصومه در نبود امام(ع)، پرسش‌های شیعیان را به درستی پاسخ داد. نویسنده کتاب زندگانی کریمه اهل‌بیت(ع) چنانکه خود گفته، این حدیث را جز این نقل‌،‌ در کتاب‌های حدیثی نیافته است.

گزیده منابع

(10). الغدیر في الکتاب والسنة، امینی، عبدالحسین، دارالکتب العربی، بیروت، 1397 هـ ق، ج ۱، ص ۱۹.

(11). تفسير نمونه، مکارم شیرازی، ناصر، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1371 هـ ش، چاپ دهم، ج 2، ص 267.

(12). انوار هدايت، مجموعه مباحث اخلاقى، مكارم شيرازى، ناصر، انتشارات مدرسه امام على بن ابى طالب (ع)، قم 1390 هـ ش، چاپ اول، ‏ص332.

(13). تفسير نمونه، همان، ج 2 ص 268.

(14). ن.ک: همان، ج 24، ص 109.

(15). پيام قرآن‏، مكارم شيرازى، ناصر، دار الكتب الاسلاميه‏، تهران‏، 1386 هـ ش‏، چاپ نهم‏، ج 6، ص 388.

(16). همان، ص 421.

(17). تفسير نمونه، همان، ج 12، ص 225.

(18). همان، ج 18، ص 253.

(19). همان.

(20). بحار الأنوار، همان، ج ‏57، ص 228.

(21). زاد المعاد – مفتاح الجنان، همان.

منابع دیگر

عاملی، حیاة السیاسیة للامام رضا(ع)، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۴۲۸.
قمی، تاریخ قم، توس، ص۲۱۳.
مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۰، ص۲۱۹.
محمدبیگی، فروغی از کوثر، ۱۳۸۷ش، ص۳۵.
مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۹، ص۲۶۷.
مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۹، ص۲۶۷؛ مجلسی، زادالمعاد، ۱۴۲۳ق، ص۵۴۸-۵۴۷.
شوشتری، تواریخ النبی و الآل، ۱۳۹۱ق، ص۶۵.
قمی، منتهی‌الآمال، ج۲، ص۳۷۸.
قمی، مفاتیح الجنان، ص۵۶۲.
ابن‌قولویه، کامل‌الزیارات، ۱۳۵۶ش، ص۵۳۶؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۹، ص۲۶۵-۲۶۸.
مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۹(۱۰۲)، ص۲۶۶.
مهدی‌پور، زندگانی کریمه اهل بیت(ع)، ۱۳۸۴ش، ص۵۲-۵۴.
نگاه کنید به مجلسی، زادالمعاد، ۱۴۲۳ق، ص۵۴۸-۵۴۷؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۹۹، ۱۴۰۳ق، ص۲۶۶-۲۶۷؛ مجلسی،‌ تحفةالزائر،‌۱۳۸۶ش، ص۴.
مجلسی،‌ تحفةالزائر،‌۱۳۸۶ش، ص۶۶۶.
مهدی‌پور، کریمه اهل بیت(س)، ۱۳۸۰ش، ص۱۲۶.

محلاتی، ریاحین الشریعه، ۱۳۷۳ش، ج۵، ص۳۱.
مفید، الارشاد، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۲۴۴.
ابن‌جوزی، تذکرة الخواص، ص۳۱۵.
طبری، دلائل‌الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۳۰۹.
استادی، «آشنایی با حضرت عبدالعظیم و مصادر شرح‌حال او»، ص۳۰۱و297.
محلاتی، ریاحین الشریعه، ۱۳۷۳ش، ج۵، ص۳۲.
شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ۱۳۹۴ش، ج۲، ص۵۱۹.
استادی، «آشنایی با حضرت عبدالعظیم و مصادر شرح‌ حال او»، ص۳۰۱.
محلاتی، ریاحین الشریعه، ۱۳۷۳ش، ج۵، ص۳۱و۳۲.
شورای مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، تقویم رسمی کشور سال ۱۳۹۸ هجری شمسی، ص۹.
مهدی‌پور، کریمه اهل بیت(س)، ۱۳۸۰ش، ص۲۳و۴۱؛اصغری‌نژاد، «نظرى بر اسامى و القاب حضرت فاطمه معصومه(س)».
مهدی‌پور، کریمه اهل بیت(س)، ۱۳۸۰ش، ص۲۹.
مجلسی، زاد المعاد، ۱۴۲۳ق، ص۵۴۷.
مهدی‌پور، کریمه اهل بیت(س)، ۱۳۸۰ش، ص۴۱و۴۲.
مهدی‌پور، کریمه اهل بیت(س)، ۱۳۸۰ش، ص۴۱و۴۲.
محلاتی، ریاحین الشریعه، ۱۳۷۳ش، ج۵، ص۳۱.
برای نمونه نگاه کنید به مهدی‌پور، کریمه اهل بیت(س)، ۱۳۸۰ش، ص۱۵۰.
مهدی‌پور، کریمه اهل بیت(س)، ۱۳۸۰ش، ص۱۵۱.
یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۶۱.
کلینی، کتاب الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۱۷.
قرشی، حیاة الامام موسی بن جعفر(ع)، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۴۹۷.
حسینی، «راز عدم ازدواج حضرت معصومه(ع)»، ص۱۰۳-۱۰۴.
قمی، تاریخ قم، توس، ص۲۱۳.
قرشی، حیاة الامام الرضا(ع)، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۳۵۱.
قمی، تاریخ قم، توس، ص۲۱۳.