به گزارش روابط عمومی دانشگاه به نقل از ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر حمیدرضا شریعتمداری عضو هیئت علمی و دانشیار دانشگاه ادیان و مذاهب، در نشست علمی «ریشه‌شناسی استقامت در قرآن» که از سوی انجمن مباحثات قرآنی برگزار شد، با بیان اینکه به خاطر کاربرد خاصی که این واژه در زبان و ادبیات فارسی در معنای پایداری و پایمردی پیدا کرده، کم‌کم کاربرد ایرانی‌شده‌ی این واژه به ترجمه و تفسیر آیاتی که این واژه در آنها به کار رفته است، سرایت پیدا کرده. تاثیر عنصر ایرانیت و زبان فارسی در این ترجمه‌ها و تفاسیر، مشهود است. وی گفت: در ترجمه‌های مختلف قرآن کریم این واژه به معنای پایمردی و پایداری برگردانده شده و بسیاری از مترجمان حتی مترجم زیردستی چون مرحوم فولادوند هم آن را به همین واژه معنا کرده‌اند. البته برخی عدم انحراف را در معنا یا شرح این واژه، به کار برده‌اند که به معنای درست این واژه نزدیک است.

وی با بیان اینکه بنده این واژه را به معنای عدم انحراف و در موارد زیادی، در معنای اعتدال و پرهیز از افراط و تفریط می‌دانم، افزود: اگر استقامت را در آیات قرآن به معنای مقاومت و پایداری بگیریم، در فهم و معنای برخی آیات حتما دچار مشکل خواهیم شد مثلا بنابه این معنا، آیه‌ی«فَمَا اسْتَقَامُوا لَكُمْ فَاسْتَقِيمُوا لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِين»، به معنای آن است که اگر دشمنانتان استقامت کردند شما هم استقامت کنید و این یعنی اگر آنان استقامت نکنند، شما هم نداشته باشید! تعبیر فاستقیموا در آیه «إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَىٰ إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَٰهُكُمْ إِلَٰهٌ وَاحِدٌ فَاسْتَقِيمُوا إِلَيْهِ وَاسْتَغْفِرُوهُ» هم با معنای مقاومت سازگار نیست.

دکتر شریعتمداری تصریح کرد: روایا تی از پیامبر(ص) نقل شده است که چند سوره مرا پیر کرد و از جمله، حضرت از سوره‌ی هود و آیه‌ی ۱۱۲ یادکرده‌اند: 《فَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ وَمَنْ تَابَ مَعَكَ وَلَا تَطْغَوْا ۚ إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ》. در اینجا هم نباید پایداری، چیزی باشد که پیامبر(ص) را دچار پیری زودرس کرده باشد؛ البته برخی گفته‌اند که چون این آیه برخلاف مشابهِ آن در سوره‌ی شوری، افزوده‌ی “و من معک” دارد، بر دوش کشیدن بار دیگران این سختی را برای پیامبر(ص) ایجاد کرده است، ولی به نظر می‌رسد که این اعتدال و میانه‌روی است که می‌تواند با این سختی و دشواری همراه باشد و به پیری زودرس سازگاری بینجامد. فیلسوفان همواره حدّ وسط را سخت‌ترین گزینه‌ درقیاس با دو طرف آن می‌دانند.
وی با بیان اینکه آیت‌الله مکارم شیرازی در ذیل آیه: «إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلَائِكَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ»، چون استقامت را به معنای پایداری گرفته‌‌‌اند، گفته‌اند که استقامت در گرو ایمان است، درحالی که بنده معتقدم که استقامت بیش‌تر در گرو بصیرت و تعقل است، نه صِرف ایمان. اگر استقامت را به معنای اعتدال و عدم انحراف از راه راست بگیریم، ابواب معنایی خوبی به روی ما گشوده خواهد شد. در قرآن، این واژه ۱۰ بار به صورت فعلی به کار رفته است؛ در سوره یونس آیه ۸۹ می‌خوانیم: قَالَ قَدْ أُجِيبَتْ دَعْوَتُكُمَا فَاسْتَقِيمَا وَلَا تَتَّبِعَانِّ سَبِيلَ الَّذِينَ
لَا يَعْلَمُونَ. یعنی مسیر مستقیم هدایت را بروید و از راه‌های دیگر پیروی نکنید. تعبیر “ولاتتبعانّ”نشان می‌دهد که استقامت، پایداریِ صرف نیست. در آیه ۴۲ شوری: فَلِذَٰلِكَ فَادْعُ ۖ وَاسْتَقِمْ
كَمَا أُمِرْتَ ۖ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ؛ باز به دنبال استقامت، عدم پیروی از هواهای نفسانی آمده است. در قرآن و دیگر متون دینیِ ما، اتباع هوا در برابر تعقل، حلم و تقوا مطرح شده است. اعتدال محصول تعقل است.

این استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه در تعبیر قرآنی دیگری داریم «فَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ وَمَنْ تَابَ مَعَكَ وَلَا تَطْغَوْا ۚ إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ»، تصریح کرد: تعبیر طغیان

در اینجا به معنای انحراف از راه راست است، یعنی از مسیر درست منحرف نشوید؛ آیه‌ی سوره‌ی فرقان، 《وَالَّذِينَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَٰلِكَ قَوَامًا》از افراط و تفریط برحذر داشته است و حالت میانی را :قواماً” دانسته است. در برخی روایات هم رابطه استقامت با پرهیز از بدعت، مطرح شده است؛ پرهیز از بدعت با مقاومت، رابطه‌ی مستقیمی ندارد، ولی با راه میانه و درست مرتبط است.

روایت امام رضا(ع) درباره استقامت

دکتر شریعتمداری اظهار کرد: امام رضا(ع) در پاسخ به پرسشی درباره معنای استقامت فرمودند: “ما انتم علیه”، یعنی آنچه شما شیعیان برآن هستید. از کجای این روایت، معنای مقاومت استفاده می‌شود؟ در روایات شیعی، طریق اهل بیت(ع) خود را راه وسط و میانه معرفی کرده‌اند. فرمایش امام رضا(ع) هم ناظر به حد وسط بودن مکتب تشیع است که نه غلو است، نه تقصیر؛ نه جبر است، نه تفویض؛ نه تعطیل و ابطال است، نه تشبیه. مرحوم علامه طباطبایی هم در المیزان استقامت را با استناد به راغب اصفهانی و دیگران به معنای اعتدال و ملازمتِ راه وسط گرفته‌اند.

وی با بیان اینکه تعبیر «دینا قِیَماً» هم به معنای دینی است که راه اعتدال را می‌پیماید، گفت: در آیه‌ی: وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفَاءَ وَيُقِيمُوا الصَّلَاةَ وَيُؤْتُوا الزَّكَاةَ ۚ وَذَٰلِكَ دِينُ الْقَيِّمَةِکه میان حنیفیت و قیّمه رابطه برقرار می‌کند هم دین القیمه به معنای دین میانه است. تعبیر اقوم در سوره اسراء: إِنَّ هَٰذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ وَيُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِينَ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ هم به معنای همین اعتدال است.
در قرآن، با تعابیری چون امت وسط، قصد، اقتصاد و حتی عفو(در آیه‌ی خذ العفو) به میانه‌روی اشاره شده است. در برخی روایات، عفو به معنای اتخاذ حد وسط معنا شده است.

عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب با بیان اینکه در آیه: وَلَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَىٰ عُنُقِكَ وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا؛ هم نحد وسط مطرح شده است، گفت: در روایاتِ ما میان اعتدال و عقلانیت ارتباط برقرار شده و گاه عدل و عقل، هردو به یک معنا، یعنی وضع شيء در موضعش گرفته شده است. در برخی روایات، عدل را از جنود عقل دانسته‌اند.
تعبیر مستقیم هم در آیه‌ی اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ یا در قسطاس مستقیم، اگر از استقامت به معنای پایداری باشد، معانیِ موجهی له دست نخواهد آمد. در سوره‌ی فاتحه، صراط مستقیم را تعریف کرده و فرموده که راهی است، جز مسیحیت و یهودیت و در میانه‌ی بین آنها: نه راه گمراهان و نه راه کسانی که مورد غضب خدا هستند.

اسلام دین اعتدال است

استاد دانشگاه ادیان و مذاهب تصریح کرد: در یهودیت به دنیا خیلی توجه شده است و در مسیحیت هم رویکرد عرعانی و کم‌توجهی به برخی مظاهر دنیا مطرح است و اسلام میانه این دو دین است. قرآن می‌خواهد مسلمین امت وسط باشند و راه آنان راه میانه و مستقیم باشد. در یهودیت، به شریعت خیلی اهمیت داده شده و در مسیحیت، شریعت خیلی کم‌رنگ شده و اسلام میان این دوست.