به گزارش روابط عمومی دانشگاه، به‌همت معاونت پژوهش، پیش نشست کنگره بین المللی علامه طباطبایی در تاریخ ۱۲ مهر ۱۴۰۲ با سخنرانی حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمد انصاری اصل در سالن حکیم دانشگاه ادیان و مذاهب برگزار شد.

عضو هیئت علمی دانشکده عرفان دانشگاه ادیان و مذاهب در ابتدای این پیش نشست بیان کرد: پژوهش‌های پرشماری در این زمینه صورت گرفته است که قرآن کریم، صاحبان ادیان دیگر را به تعامل با یکدیگر فرامی­‌خواند و همچنین آنها را بر گردآمدن به دور هم بر سر مشترکات فرمان می‌­دهد. این کتاب مقدس، مشترکات بنیادین بین ادیان را نیز خود، بیان کرده است. بنابراین اصل دعوت به تعامل و زمینه‌­های هم­دستی مشخص است ولی آنچه عموم محققان آن را فروگذاشته­‌اند “چیستی معنای تعامل” است. این مسأله را علامه طباطبایی، صاحب تفسیر المیزان به­‌گونه‌­ای متمایز از دیگر اندیشمندان اسلامی، طرح و معنا کرده است و تلاش ما بر این است که نظرگاه ایشان را تحلیل کنیم. کاربست‌های اجتماعی در جامعه بشری، از پیامدهای این اندیشه است، از این رو مسأله این گفتار، دارای اهمیت و توجه شایانی خواهد بود.

معنای تعامل پیروان ادیان از منظر علامه طباطبائی

دکتر محمد انصاری اصل ادامه داد: پیش از بررسی معنای تعامل از دیدگاه علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، توجه به این نکته لازم است که بدانیم وقتی که از تعامل با ادیان سخن می­‌گوییم دقیقاً در چه پارادایمی از مواجهه اسلام با پیروان دیگر ادیان هستیم. بر اساس آیات و روایات و تاریخ، اسلام در هشت پارادایم تاریخی با دیگران مواجه می­‌شود که پارادایم پسینیِ آن، تعامل است.

نوآوری علامه طباطبایی در این میان این است که بر خلاف معنای عامی که در محافل و پژوهشهای حوزه بین­الادیانی از “تعامل” می‌شود و آن را به گفت‌­وگو، یافتن وجوه مشابه و زمینه­‌های مشترک و امثال آن، معنا می­‌کنند وی با پشتیبانی آیه 64 سوره آل­‌عمران، تعامل را به “کنش گروهی از مجموعه­ای واحد متشکل از یهودیان، مسیحیان، مسلمانان و همه پیروان ادیانی می‌­داند که کتب وحیانی دارند؛ قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى كَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَلَا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئًا وَلَا يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِّن دُونِ اللَّهِ فَإِن تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ ‎﴿آل­عمران٦٤﴾‏

وی بیان کرد: این متفکر اسلامی، آیه مورد بحث را فراخوان همگانی و بین­الادیانی خدا به “دینی جامع “به نام “کلمه سَواء“ تعبیر می­‌کند و بر این اندیشه است که استقرار این دین، در گرو هم­دستی بر “کلمه”ای است که همه از آن دم می­‌زنند. “کلمه سواء” شامل سه پاره‌­­ای است از لوازم توحید: سرسپردگیِ تنها برای خدا، بسط عدالت و حرّیّتِ در اراده و عمل، و میوه آن؛ خشکیدن ریشه­‌های اختلاف و حصول حقیقت دین به­‌معنای قوام‌­بخشی به جامعه بشری خواهد بود و این همان سبب گسیل پیامبران است. بنابراین گوهر معناییِ تعامل ادیان، تفسیر سلبی “کلمه سواء” و به‌­واقع، عمل به مفهومِ مخالفِ توحید، یعنی نفی شرک(توحید عملی) است و نفی شرک، به گسترش عدالت و برابریِ در بهره­‌مندی بشر از حق حیات و مزایای فردی و اجتماعی زندگی است. از دیگر سو، عدم نفی شرک و حاکمیت مطلق‌­العنان انسان بر انسان، موجب انهدام و خفای فطرت و فروریختن اساس انسانیت خواهد شد.

دکتر محمد انصاری اصل اظهار کرد: علامه طباطبایی بر این است که هدف انبیاء، دعوت مردم به توحید نیست بلکه پیامبران برای “تعدیل مجتمع بشری” آمده‌­اند که این مهم، با نفی شرک، دست می­‌دهد. او بر این است که اصولِ موضوعه اهل­‌کتاب، بر محور توحید بوده اما عمل آنها با این اصول، هماهنگ نیست، از این رو در معنای تعامل، از برخی مسائل احتراز می‌­کند؛ تعامل به معنای ایجاد مناسبت و ارتباط، جدال احسن یا نیکو سخن گفتن، هم­دلی، هم­زبانی، هم‌­اندیشگی، شناختن و برجسته کردن مشترکات و گفت­‌وگو بر سر آنها نیست که این امور، پیشینی و در پارادایم‌های دیگر نیازمند بررسی هستند. در اینجا سخن از یک “کنش” است.

وی در پایان گفت: وی در تفسیر آیه یاد شده، بر این نکته تأکید دارد که معنای تعامل، تنها با عملی همگن و یک­‌سو از پیروان ادیان، میّسر بوده و البته با همراهی نکردن یکی از گروه‌ها، از دیگری ساقط نمی­‌شود. گفتنی است که علامه طباطبائی در حوزه مطالعات بین­‌الادیانی، ابداعات دیگری نیز دارد که در پاردایم‌های دیگر مواجهه با پیروان ادیان، قابل طرح است.