اربعین حسینی چهلمین روز پس از شهادت امام حسین(ع) در روز عاشورای سال ۶۱ق که با ۲۰ صفر مصادف است. براساس برخی از نقل‌ها، اسیران کربلا روز ۲۰ صفر سال ۶۱ قمری در بازگشت از شام، برای زیارت مدفن امام حسین(ع) به کربلا رفتند؛ البته گروهی از علما همچون شیخ مفید و شیخ طوسی تصریح کرده‌اند که اسرا در بازگشت از شام به مدینه رفتند. همچنین جابر بن عبدالله انصاری، در این روز به‌عنوان اولین زائر بر سر مزار امام حسین(ع) حاضر شده است. براساس قول مشهور، سر امام حسین(ع)، در روز اربعین به بدنش در کربلا ملحق شد.

زیارت اربعین از اعمال خاص این روز است و بنابر روایتی از امام حسن عسکری(ع) از نشانه‌های مؤمن دانسته شده است.

۲۰ صفر در ایران تعطیل رسمی است و شیعیان در این روز عزاداری می‌کنند. پیاده‌روی اربعین شیعیان به سوی کربلا، یکی از گسترده‌ترین مراسم عزاداری شیعیان بوده و در زمره بزرگترین اجتماعات مذهبی جهان قرار گرفته است.

اربعین به معنای چهلم است و ۲۰ صفر را که چهل روز بعد از شهادت امام حسین(ع) در روز عاشورا است، اربعین حسینی یا روز اربعین می‌نامند.[۱] طبق نقل‌های تاریخی، جابر بن عبدالله انصاری،‌ صحابی پیامبر اسلام(ص)، به همراه عطیه عوفی در اولین چهلم شهادت امام حسین(ع) به‌عنوان اولین زائر بر سر مزار امام حسین(ع) حاضر شده و قبر امام حسین را زیارت کرده است.[۲] بنابه نقل کتاب «لهوف»، بازماندگان حادثه کربلا نیز در این روز به کربلا بازگشته و قبر امام حسین(ع) و سایر شهدای کربلا را زیارت کرده‌اند.[۳]

سید ابن طاووس در لهوف نقل کرده است هنگامی که اسیران کربلا در راه بازگشت از شام، به عراق رسیدند، به راهنمایشان گفتند «ما را از راه کربلا ببر». هنگامی که آنها به قتلگاه رسیدند، جابر بن عبدالله انصاری و برخی از بنی‌هاشم را دیدند که برای زیارت قبر امام حسین(ع) آمده بودند. پس با گریه و اندوه مجلس عزایی برپا کردند و پس از چند روز به مدینه بازگشتند.[۴] البته سید ابن طاووس تاریخ ورود به کربلا را ذکر نکرده است. وی در کتاب اقبال الاعمال ورود اسرا به کربلا و همچنین مدینه در روز اربعین را بعید دانسته است.[۵]

سید محمدعلی قاضی طباطبایی (۱۲۹۳-۱۳۵۸ش) در کتاب تحقیق درباره اولین اربعین سیدالشهداء(ع)، بازگشت اسرا به کربلا در اولین اربعین را درست دانسته است.[۶] برخی نیز با توجه به شواهد و قراینی همچون درستی احتمال الحاق سر امام حسین(ع) به بدنش در روز اربعین، محل دفن سر و وجه استحباب زیارت اربعین حضور اسرا در کربلا را پذیرفتنی دانسته‌اند.[۷]

شیخ مفید[۸] و شیخ طوسی[۹] و کفعمی[۱۰] تصریح کرده‌اند که کاروان اهل بیت (ع)، پس از برگشت از شام، به مدینه رفته‌اند نه کربلا. گروهی مانند محدث نوری[۱۱] و شیخ عباس قمی[۱۲] نیز معتقدند به دلیل دوری مسافت، ممکن نیست بازماندگان کربلا چهل روز بعد از عاشورا به کربلا بازگشته باشند؛ زیرا پیمودن مسیر کوفه تا شام و سپس بازگشت به کربلا در مدت زمان ۴۰ روز، برای کاروان اسرای کربلا ممکن نبوده است. علاوه بر این برخی بر این باورند که گزارش معتبری نیز بر اثبات این رویداد در دست نیست.[۱۳]

گروهی نیز ضمن پذیرش اصل بازگشت کاروان اسرای بازماندگان به کربلا در مسیر شام به مدینه، زمان آن را حدود پایان صفر و اوایل ربیع الاول و یا زمانی بعد از آن دانسته‌اند.[۱۴] برخی دیگر، اربعین سال‌های بعد را زمان این رویداد شمرده‌اند.[۱۵]

الحاق سر مطهر به بدن طاهره حضرت اباعبدالله علیه السلام
مقام رأس الحسین
براساس نقل مشهور، سر امام حسین(ع) که در روز عاشورا جدا شده بود، در روز اربعین به بدنش در کربلا ملحق شد.[۱۶] این قول مشترک میان بسیاری از مورخان و اندیشمندان شیعه و سنی[۱۷] است.[۱۸]

ابن شهر آشوب سخن سید مرتضی که گفته است «روایت کرده‌اند که سر امام حسین(ع) با جسد در کربلا دفن شد»، نقل کرده و سپس از قول شیخ طوسی نقل کرده است که به سبب ملحق شدن سر امام به بدن و دفن آن، زیارت اربعین توصیه شده است.[۱۹]

براساس برخی گزارش‌های حدیثی و تاریخی، سر امام حسین(ع) در حرم امام علی(ع) در نجف، قبرستان بقیع در مدینه، دمشق و مصر دفن شده است.[۲۰]

امام حسن عسکری(ع):
نشانه های مؤمن پنج چیز است:

خواندن ۵۱ رکعت نماز، (۱۷ رکعت واجب (نمازهای یومیه) و ۳۴ رکعت مستحب نافله‌های روزانه در هر شب و روز)
زیارت اربعین.
انگشتر به دست راست کردن.
پیشانی را در سجده بر خاک نهادن.
بلند گفتن «بسم الله الرحمن الرحیم»[۲۱]
شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۵۲.
زیارت اربعین
در حدیثی از امام حسن عسکری(ع) زیارت اربعین یکی از پنج نشانه برای مؤمن شمرده شده است.[۲۲] زیارت‌نامه‌ای برای روز اربعین از امام صادق(ع) نقل شده است.[۲۳] شیخ عباس قمی این زیارت‌نامه را در مفاتیح الجنان در باب سوم بعد از زیارت عاشورا غیر معروفه، با عنوان زیارت اربعین نقل کرده است.[۲۴]

به گفته قاضی طباطبایی زیارت روز اربعین در نزد شیعیان زیارت «مَرَدّ الرَّأس» نیز خوانده می‌شود.[۲۵] مَرَدُ الرأس یعنی بازگرداندن سر، و منظور آن است که در این روز که اسرای اهل بیت به کربلا بازگشتند سر امام حسین(ع) را نیز به کربلا آوردند و دفن کردند.[۲۶]

راهپیمایی اربعین
قاضی طباطبایی در کتاب تحقیق درباره اول اربعین سیدالشهداء می‌نویسد: حرکت به سوی کربلا در روز اربعین از زمان امامان معصوم(ع) در بین شیعیان رایج بوده است و شیعیان حتی در زمان بنی‌امیه و بنی‌عباس نیز به این حرکت مقید بوده‌اند.[۲۷] توصیه به زیارت اربعین باعث شده است که شیعیان به ویژه ساکنان عراق، از نقاط مختلف این کشور به سوی کربلا حرکت کنند. این حرکت که غالباً به صورت پیاده صورت می‌گیرد یکی از پرجمعیت‌ترین راهپیمایی‌ها در جهان شمرده می‌شود. پس از سقوط حزب بعث عراق جمعیت این زائران چند برابر شده است، به طوری که گزارش‌ها از حضور ۱۵ میلیون زائر در سال ۱۳۹۲ش،[۲۸] حدود ۲۰ میلیون در سال ۱۳۹۳ش[۲۹] و ۲۷ میلیون در سال ۱۳۹۴ش خبر داده‌اند.[۳۰]

آمار وزارت کشور عراق حاکی از آن است که در سال ۱۳۹۲ش دست‌کم یک میلیون و ۳۰۰ هزار زائر خارجی به عراق آمده و در راهپیمایی اربعین شرکت کرده‌اند.[۳۱]

تعداد زائران اربعین از ۱۳۹۵-۱۴۰۱ش[۳۲]
سال تعداد زائران اربعین (نفر)
۱۴۴۴ق/ ۱۴۰۱ش ۲۱,۱۹۸,۶۴۰
۱۴۴۳ق/ ۱۴۰۰ش ۱۶,۳۲۷,۵۴۲
۱۴۴۲ق/ ۱۳۹۹ش ۱۴,۵۵۳,۳۰۸
۱۴۴۱ق/ ۱۳۹۸ش ۱۵,۲۲۹,۹۵۵
۱۴۴۰ق/ ۱۳۹۷ش ۱۵,۳۲۲,۹۴۹
۱۴۳۹ق/ ۱۳۹۶ش ۱۳,۸۷۴,۸۱۸
۱۴۳۸ق/ ۱۳۹۵ش ۱۱,۲۱۰,۳۶۷
انتفاضه صفر عراق
در إنتفاضه صفر عراق، شیعیان عراق در قالب پیاده‌روی اربعین بر ضد حکومت حزب بعث در صفر سال ۱۳۹۷ق (برابر با ۱۹۷۷م-۱۳۵۵ش) قیام کردند. در این سال حزب بعث عراق برگزاری مراسم‌های مذهبی و برقراری موکب و پیاده‌روی به کربلا را ممنوع کرد؛[۳۳] اما مردم نجف در ۱۵ صفر آماده برگزاری مراسم پیاده‌روی اربعین شده[۳۴] و به سمت کربلا حرکت کردند. این حرکت با برخورد حکومت صدام حسین مواجه شد و تعدادی از مردم کشته و گروهی نیز زندانی شدند.[۳۵] سید محمدباقر حکیم در این انتفاضه به حبس ابد محکوم شد[۳۶] و برای برخی علما همچون علامه عسکری، سید محمدحسین فضل‌الله که از عراق فرار کرده بودند، نیز حکم اعدام غیابی صادر شد.[۳۷]

پانویس
انوری، فرهنگ سخن، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۳۱۲؛ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۷۶ش، ص۴۵.
طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ص۷۸۷؛ قمی، سفینة البحار، ۱۴۱۴ق، ج۸، ص۳۸۳.
نگاه کنید به ابن طاووس، الملهوف علی قتلی الطفوف، ۱۴۱۴ق، ص۲۲۵.
ابن طاووس، الملهوف علی قتلی الطفوف، ۱۴۱۴ق، ص۲۲۵.
ابن طاووس، الاقبال، ۱۳۷۶ش، ج۳، ص۱۰۰ و ۱۰۱.
قاضی طباطبایی، تحقیق درباره اول اربعین، ۱۳۸۳ش، ص۶۰۸.
گروهی از تاریخ‌پژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهداء، ۱۳۹۱ش، ج۲، ص۳۰۶-۳۰۸.
شیخ مفید، مسار الشیعه، ۱۴۱۳ق، ص۴۶.
طوسى، مصباح المتهجّد، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۷۸۷.
کفعمی، المصباح للکفعمی، ۱۴۰۵ق، ص۵۱۰.
نوری، لؤلؤ و مرجان، ۱۳۸۸ش، ص۲۰۸-۲۰۹.
قمی، منتهی الآمال، ۱۳۷۲ش، ص۵۲۴-۵۲۵.
نگاه کنید به: سبحانی‌نیا، «تحقیقی درباره اربعین حسینی»؛ رنجبر، «پژوهشی در اربعین حسینی»، ص۱۶۸-۱۷۲.
ابن‌فهد حلی، مثیر الأحزان، ۱۴۰۶ق، ص۳۸۳.
شیخ صدوق، الامالی، ص۳۸۵، ح ۲۴۴۸
گروهی از تاریخ‌پژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهدا، ۱۳۹۵ش، ج۲، ص۵۷۴ و۵۸۷.
سبط بن الجوزی، تذکره الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۲۳۸.
گروهی از تاریخ‌پژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهدا، ۱۳۹۵ش، ج۲، ص۵۷۴.
ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، انتشارات علامه، ج۴، ص۷۷ «قال الطوسی رحمة ‌الله: و منه زیارة الاربعین».
نگاه کنید به محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام حسین(ع)، ج۸، ص۴۴-۸۲.
شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۵۲.
طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۵۲.
طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۱۱۳.
رجوع کنید به: مفاتیح الجنان، باب سوم، زیارت اربعین.
قاضی طباطبایی، تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهدا(ع)، ۱۳۶۸ش، ص۲.
صادقی کاشانی، تصحیح و منبع‌شناسی کتاب الملهوف، ۱۳۹۵ش، ص۲۶۴.
قاضی طباطبایی، تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهدا(ع)، ۱۳۶۸ش، ص۱-۲.
«نگاهی به ابعاد تأثیرگذاری پیاده‌روی عظیم اربعین»، سایت خبری وطن امروز
«اجتماع ۲۰ میلیونی در کربل»، منتشر شده در خبرگزاری ابنا در تاریخ (۲۲/آذر/۱۳۹۳).ا
«جمعیت زائران کربلا در اربعین حسینی امسال از مرز ۲۷ میلیون نفر گذشت»، مندرج در پایگاه خبری سازمان حج و زیارت مورخ (۱۲/آذر/۱۳۹۴).
المؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۰۴م، ص۱۶۵.
الأسدی، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، ۲۰۰۱م، ص۱۰۱.
ویلی،‌ نهضت اسلامی شیعیان عراق،‌ ۱۳۷۳ش، ص۸۱.
الأسدی، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، ۲۰۰۱م، ص۱۰۳.
ویلی، نهضت اسلامی شیعیان عراق، ۱۳۷۳ش، ص۸۲.
منابع
ابن طاووس، علی بن موسی، الاقبال بالاعمال الحسنة، تحقیق و تصحیح جواد قیومی اصفهانی، قم،‌ دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
ابن طاووس، علی بن موسی، الملهوف علی قتلی الطفوف، قم، اسوه، ۱۴۱۴ق.
ابن‌فهد حلی، احمدبن محمد، مثیر الأحزان، قم، نشر مدرسه امام مهدی(عج)، ۱۴۰۶ق.
الأسدی، مختار، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، مرکز الشهیدین الصدرین للدراسات و البحوث، ۲۰۰۱م.
المؤمن، علی، سنوات الجمر، بیروت، المرکز الاسلامی المعاصر، ۲۰۰۴م.
انوری، حسن، فرهنگ سخن، انتشارات سخن، تهران، ۱۳۹۰ش.
رنجبر، محسن، پژوهشی در اربعین حسینی، مجله تاریخ در آیینه پژوهش، بهار ۱۳۸۴ش، شماره۵
سبحانی نیا، محمدتقی، تحقیقی درباره اربعین حسینی، مجله تاریخ در آیینه پژوهش، تابستان ۱۳۸۴ش، شماره۶.
صادقی کاشانی، مصطفی، تصحیح و منبع‌شناسی کتاب الملهوف سید بن طاووس، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۵ش.
طوسی، محمد بن الحسن، تهذیب الاحکام، تهران،‌ دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، بیروت، مؤسسة فقه الشیعة، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
فاضل، محمد، تحلیل مبانی تاریخی اربعین حسینی، مجله رواق اندیشه، خرداد و تیر ۱۳۸۰ش، شماره ۱.
قاضی طباطبایی، سید محمد علی، تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهدا(ع)، قم، بنیاد شهید قاضی طباطبایی، ۱۳۶۸ش.
قمی، شیخ عباس، سفینة البحار، قم، نشر اسوه، ۱۴۱۴ق.
قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال، تهران، مطبوعاتی حسینی، ۱۳۷۲ش.
قمی، شیخ عباس، نفس المهموم فی مصیبة سیدنا الحسین المظلوم، قم، المکتبة الحیدریة، ۱۴۲۱ق.
گروهی از تاریخ پژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سید الشهدا، زیر نظر مهدی پیشوایی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.
مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت،‌ دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، قم، نشر معروف، ۱۳۷۶ش.
مفاتیح الجنان.
مفید، محمد بن محمد، مسار الشیعة، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
نوری، میرزا حسین، لؤلؤ و مرجان، تهران، نشر آفاق، ۱۳۸۸ش.
ویلی، جویس ان، نهضت اسلامی شیعیان عراق، ترجمه مهوش غلامی، موسسه اطلاعات، ۱۳۷۳ش.