تاملی در گونه‌شناسی راهپیمایان اربعین حسینی و دلایل تحریم کنندگان آن
مدرس و پژوهشگر ارتباطات و مدیر عامل انجمن ترویج فرهنگ مسئولیت اجتماعی در یادداشتی تاملی در گونه‌شناسی راهپیمایان اربعین حسینی و دلایل تحریم کنندگان آن داشته است.
به گزارش دانشکده علوم اجتماعی، ارتباطات و رسانه؛ دکتر محمدمهدی فتوره چی، استاد مدعو دانشکده علوم اجتماعی، ارتباطات و رسانه طی یادداشتی با عنوان «تاملی در گونه‌شناسی راهپیمایان اربعین حسینی و دلایل تحریم کنندگان آن» آورده است: هر سال در آستانه اربعین سید الشهداء، بزرگترین مصلح و مغناطیس عالم و در پی مشاهده جنب و جوش محبان اهل بیت(ع) برای تدارک این سفر معنوی، این سوال در ذهن برخی از هم وطنانمان ایجاد می‌شود که چه علل و عواملی هر سال موجب حرکت توده‌های مردم به سوی کربلا و تحمل دشواری‌های راه و گرمای طاقت فرسای تابستان عراق می‌شود؟
حتما هم وطنانی که بنا به دلایلی از پیوستن به سیل خروشان عزاداران حسینی اجتناب می‌کنند بشدت مایلند همچون برخی سلبریتی‌های عرصه ورزش و هنر برای یک نوبت هم که شده سختی راه را به جان بخرند و این راهپیمایی متفاوت و دیدنی را تجربه کنند.
بی‌شک جامعه‌شناسان دینی و مردم‌شناسان برای فهم و درک ابعاد پدیده‌ی این بزرگترین راهپیمایی سراسر حکمت و معرفت که دارای مولفه‌های فرهنگی، اجتماعی و معنوی بسیاری است مشتاق‌تر از دیگرانند، بویژه پژوهشگران کنجکاوی که در انگیزه برپایی چنین ضیافت الهی منبعث از خُلق حسینی و سبک عرض ارادت شیعیان عراقی در پذیرایی از زائران داخلی و خارجی متحیرند، پیوسته فرضیاتی را در ذهن ساختاربندی می‌کنند.
در سال‌های گذشته توفیق داشتم در سه نوبت با جمعی از اساتید علوم پزشکی، دانشجویان خارجی شاغل به تحصیل در رشته پزشکی و نیز جمعی از شهروندان تهرانی عازم این سفر روحانی شوم؛ سفری که دشواری‌های راه و گرمای طاقت فرسای هوا در جوار همراهان کوی یار و شوق دیدارمعشوق و قدم زدن در صراط حسین (ع) تحمل‌پذیر و گاه شیرین می‌شود، چه اینکه باور داری که هیچ قطره‌ی عرقی در این ره بر زمین نمی‌غلتد و یا تاول و زخمی در پای و پیکرت نمایان نمی‌شود جز آنکه به اذن حضرت دوست، گناهی در پی‌اش بخشوده خواهد شد.
در باب تذکره این سفر یا هجرت قلوب محزون عشاق حسین، دیدگاه‌های متفاوتی نقل شده و مشاهدات و مصاحبه‌های میدانی‌ام در طی سه سفر گواهی می‌دهد که جز معدود خواص و نظر کرده‌های سید الشهداء که هماره دل در گروی او داشته و بی‌تاب اویند اغلب جاده پیمایان حرم حسینی به اتکای همتی، شوق تجربه ای، و به تبعیت از دوست و رفیق محفل و هیئت و انجمنی، بعضا با معرفتی حداقلی از آثار و فضائل و فلسفه زیارت اربعین، دل به جاده زده‌اند تا آنچه که از دوستان و آشنایان‌شان شنیده‌اند را خود بی‌واسطه تجربه کنند.
در سفر اربعین سال گذشته در طی مسیر نجف به کربلا به منظور تهیه‌ی پیش تولید مستند مردم‌شناسی اربعین در پی پاسخ به دو سوال اساسی بودم؛ اینکه علل و عوامل اصلی اینچنین ضیافت بی‌ریا و مخلصانه‌ی شیعیان عراقی و آداب سفره داری و میهمان داری متفاوت و متمایزشان چیست؟ و اینکه زوار ایرانی بیشتر با چه اندیشه و هدف و انگیزه‌ای در اربعین عزم سفر به عراق می‌کنند؟ در ادامه برخی از مهم‌ترین علل و انگیزه‌های هم وطنانمان برای انجام این سفرمذهبی اشاره می‌شود.
سفر زیارتی ارزان
صرف نظر از عشق و ارادت محبان اهل بیت، یکی از مهم‌ترین دلایل بسیاری از زوار ایرانی و یحتمل خارجی ارزان بودن چنین سفری در ایام اربعین است و بی‌شک اکثر عاشقان حسین( ع )به غیر از چنین ایام و اوقاتی نخواهند توانست با مبالغی از یک تا سه میلیون تومان (با اتوبوس) در ایام دیگرسال به چنین سفر زیارتی عازم شوند (هزینه‌ی اعزام زوار با کاروان حسینی در ایام دیگر سال ۶ تا ۸ میلیون و سفر هوایی ۱۰ تا ۱۴ میلیون برآورد می‌شود) سفری که زائر در طی یک هفته یا بیشتر دغدغه‌ی تامین غذا، نوشیدنی، محل استراحت و دارو و درمان ندارد.
تجربه سفری بی‌نظیر (سفر اولی ها)
بی‌شک عده‌ای از راهپیمایان اربعین حسینی اعم از پیر و جوان متعاقب دیده‌ها و شنیده‌ها و روایتگری‌های پر آب و تاب دوستان و آشنایان‌شان و آنچه که در رسانه‌ی ملی و شبکه‌های اجتماعی بازنشر داده می‌شود به شدت علاقمند می‌شوند که خود نیز در این مسیر گام نهند و از نزدیک ابعاد مادی و معنوی این فضای نورانی و به تعبیری حیات طیبه را تجربه و فهم کنند. یحتمل اغلب این افراد کنجکاو و علاقمند به سیر و سیاحت مذهبی بدلیل دشواری‌های راه و بویژه متعاقب تجربه‌ی بیماری‌های ریوی و…تا چند سال از رفتن به راهپیمایی اجتناب می‌کنند! به نظر می‌رسد که برخی از اساتید و دانشجویان جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی و نیز بعضی چهره‌های شناخته شده عرصه‌ی ورزش، سینما و تلویزیون و نوجوانان هیجان جو جزء این گروه از زوار به شمار می‌روند.
جماعت‌های هماره همراه
در بین زوار اربعین کم نیستند دستجاتی از اهالی مسجد، هیئت، و حسینیه و حتی باشگاه و انجمنی که در پی دعوت و ترغیب دوست، هم محلی، مرشد، هیات دار و… پاسخ مثبت داده و از اینکه امکان تجربه‌ی چنین سفری را در جوی صمیمی و همدلانه در کنار دوستان و هم کیش و آئین‌شان مهیا می‌بینند احساس خوشایند و اطمینان و آرامش دوچندان می‌کنند.
روستا زادگان فارغ از کار و پیشه
با توجه به اینکه ایام اربعین در این سال‌ها در فصل تابستان قرار گرفته است جمعیت قابل توجهی از کشاورزان و روستائیانی که در این موقع از سال محصولات خود را برداشت کرده و بیش از ایام دیگر سال فراغ بال دارند همواره برای سفرهای زیارتی عتبات متبرکه برنامه ریزی می‌کنند و بی‌شک زیارت کم هزینه‌ی اربعین هم در اولویت اوقات فراغت‌شان خواهد بود.
اهل حکمت و معرفت
در بین زوار اربعین، جماعتی فرهیخته و اهل علم و معرفت و مطالعه و اغلب کمتر برخورداری هم هستند که با شناخت و درک عمیق فضائل و اجر بی‌همتای زیارت اربعین در این جاده روان می‌شوند و برخی برای درک عمیق‌تر مصائب و دشواری‌های کاروان اسراء به رغم تمکّن مالی کافی، سفر دشوار زمینی را بر سفر هوایی تریجیح داده تا با حضرت زینب (س) و اهل بیت حسین (ع) همذات پنداری بیشتری کرده و بر انجام زیارت تشبهی و غمگنانه (زیارت بکاء) رغبت نشان می‌دهند و بعضا از تناول طعام‌های رنگین وسوسه‌انگیز هم اجتناب می‌کنند.
این شیعیان زیارت اربعین را در نبود در کربلا، فرصتی برای تجدید ارادت به امام حسین (ع) تلقی کرده(در خلوت‌های خود بسیار می‌گویند: یا لیتنا کنا معکم) و به دنبال قرار گرفتن در سایه‌سار ولایت امام ایثارگری‌اند و بر این باورند که راهپیمایی اربعین زمینه جهانی شدن مذهب تشیع در جهان را فراهم کرده و نیز عامل همگرایی ادیان، مذاهب و فرقه‌های مختلف مسلمانان شده است؛ زیارتی که ضد مظاهر توسعه‌ی غربی هاست.
و البته در این میان هستند معدود زائران یا بهتر بگویم مسافرانی که در پی اختلافات و تنش‌های خانوادگی بنا بدلایل مختلف از جمله اعتیاد، جلب نظر اطرافیانی که آن‌ها را ترک گفتند، در تنگنا قرار دادن خانواده، فرار از محیط سخت کاری، و یا حتی برخورداری از مزایای ماموریت سفر و…راهی سفر اربعین می‌شوند. (دکتر حسین الکلابی، عضو هیات علمی دانشکده کشاورزی دانشگاه کوفه، رئیس عشیره‌ی الکلابیه طی مصاحبه‌ای اذعان می‌کردکه برخی از این دسته از زائران ایرانی نسبت به اقامه نمازهای واجب بویژه نماز صبح کاهلی کرده و دخانیات زیادی مصرف می‌کنند!)
و در خاتمه این گفتار بی‌مناسبت نیست اشاره‌ای کنم به شیعیان و دلدادگان حسینی هم وطن که به رغم اشتیاق وافر بنا به یکی از دلایل ذیل از عزیمت به عراق به قصد زیارت اجتناب می‌کنند.
– شیعیانی که بر این اعتقادند که راهپیمایی اربعین برای ایرانیان ماهیت معنوی و مذهبی‌اش را از دست داده، کارکردی سیاسی پیدا کرده و چون نظام، حضور زوار ایرانی در راهپیمایی اربعین را گواهی بر حقانیت خود تلقی می‌کند پا بر دل خود گذاشته و ضمن اجتناب از سفر تلاش می‌کنند تا دوستان و آشنایان‌شان نیز از این موهبت الهی برخوردار نشوند!
– شیعیانی هم هستند که با اطلاع از مداخله دستگاه‌های دولتی و هزینه‌های هنگفتی که برای انتقال مواد غذایی و برپایی موکب‌های سازمانی در عراق می‌شود بویژه در شرایط بد اقتصادی و فلاکت بار طبقات متوسط و کمتر برخوردار، خود را محروم کرده تا به گمان‌شان شریک در بذل ناثواب بیت المال و حیف و میل‌های مربوطه نشوند!
– شیعیانی که بسیار مبادی آداب و اهل نزاکت بوده، دچار وسواس‌هایی در رعایت بهداشت فردی بوده و یا مستعد بیماری‌های زمینه‌ای‌اند و لذا این گروه از مومنان که اغلب از بانوان میان سال و کهنسال هستند به زیارت عتبات مقدسه در شرایطی رغبت نشان می‌دهند که شرایط رفاهی و بهداشتی و منزلتی از هر نظر برایشان مهیا شود؛ این افراد معمولا زمانی به زیارت عتبات عازم می‌شوند که جمعیت زوار کم باشد تا بتوانند براحتی و بدون نگرانی‌های رایج اعمال عبادی‌شان را انجام دهند و یا امکان تبرک جستن فیزیکی به ضریح‌های مطهر ائمه را هم داشته بانشند.
– معدود شیعیانی هم وجود دارند که معتقدند بدلیل تهاجم عراقی‌ها به کشورمان و شهید و زخمی کردن بسیاری از جوانان رزمنده‌مان که در آرزوی زیارت کربلا بوده و چه بسا از سوی پدران همین میزبانان در خاک عراق مدفون شده‌اند و یا در زمان اسارت، تحت شکنجه‌های جسمی و روحی عدیده‌ای بودند عزیمت به عراق برای زیارت عتبات و بویژه شرکت در راهیپمایی اربعین به میزبانی و میهمان نوازی عراقی‌ها جفای در حق شهداء و جانبازان جنگ تحمیلی و خانواده‌های آنان است.
– معدود هم وطنان و شیعیان دوستدار اهل بیت هم هستند که معتقدند در زمانه‌ای که دهک‌های از جامعه و بویژه طبقات کمتر برخوردار در شرایط دشوار و نابسامان اقتصادی قادر به تامین نیازهای اولیه تغذیه‌ای و اساسی گذران زندگی‌شان نیستند، صرف هزینه برای زیارت‌های مستحبی عتبات و حتی سفرِ واجبِ حج شایسته و مقصود مومنان واقعی نیست و یا دست کم در ترجیحات ایشان قرار ندارد (معمولا این بیت از اشعار مولانا را زمزمه می‌کنند که: ای قوم به حج رفته کجایید کجایید مقصود همینجاست بیایید بیایید!)
السلام علی الحسین و علی علی ابن الحسین و علی الولاد الحسین و علی الصحاب الحسین و علی الزوار الحسین (ع)
