سومین نشست از سلسله نشست‌های کرسی‌های آزاداندیشی با موضوع «نظریه‌ای در باب توحید اسلامی با تأکید بر کلام شیعه» برگزار شد.

ارائه دهنده این نشست دکتر محمدمهدی علی‌مردی عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب و ناقد نیز حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر مهدی فرمانیان بود.

دکتر محمدمهدی علی‌مردی در این نشست گفت: قرآن کریم بیشتر بر توحید در خلق و امر و توحید بر عبادت تکیه دارد، متکلمان اسلامی اصطلاح توحید را در چهار مفهوم به‌کار می‌برند: توحید در ذات، توحید در صفات، توحید در افعال و توحید در عبادت. توحید در ذات دو تفسیر دارد. ذات خدا یکتا و بی‌همتا است و دوم این که ذات خدا بسیط است. توحید در صفات بدین معنی است که ذات خداوند در عین بساطت دارای همه این کمالات است. صفات فعل نیز یعنی این که هیچ موجودی در ایجاد و آفرینش با او مشارکت ندارد. توحید در عبادت نیز بدین معنی است که دعا و استعانت مخصوص به او است.

وی در ادامه سؤال نظریه خود را مطرح کرد که: آیا به همین مقدار اگر آگاه شویم که دینی بر اساس اعتقاد به یگانگی خدا اظهار یکتاپرستی می‌کند کافی است که این دین در شمار ادیان توحیدی قرار گیرد؟ یا این که آیا آثاری که در توحید اسلامی بر موحد مسلمان مترتب است، بر موحد غیر مسلمان هم مترتب می‌شود؟ و یا این که آن آثار صرفاً برای موحدی فرض می‌شود که از سوی خداوند توسط پیامبر دعوت به توحید شده باشد و به پاس اجابت به آن دعوت آثار و پاداش بگیرد.

دکتر علیمردی هم‌چنین گفت: اهمّیت توحید و بررسی مفهوم یگانگی و کاربرد عدد یک در ادیان است، آیا قرار دادن عدد یک در کنار نام خدا آن دین را توحیدی می‌سازد و سالکان و پیروانش را موحد می‌نماید؟ چنان‌که در برخی ادیان چنین شاخه‌هایی پدیدار شده و خدایان را تجلّی یک خدای واحد می‌دانند. آیا توحیدگرایی دینی، تحت ضابطه و قانون در می‌آید، تا هر کس نتواند هر گونه اعتقاد به یگانگی را توحید بخواند؟ آیا کسی که یک بت را می‌پرستد و تمام صفات خدای مسلمان را به آن بت نسبت می‌دهد، موحد است؟ در مرحله پیشرفته‌تر، کسی بت را حذف کند و همان ذاتی را که در ادیان ابراهیمی مطرح است با همان صفات مورد پرستش قرار دهد اما به هیچ یک از احکام آن ادیان ملتزم نباشد بلکه برای خود احکام و دستورات دیگری وضع کند، با این حال، آیا می‌توان او را موحد نامید و دینش را دین توحیدی خواند؟ یا ملاک توحیدی و غیر توحیدی، بستگی به نوع احکامی دارد که از سلسله ادیان ابراهیمی بر آمده باشد. نکته دیگر طرح تصور درست از خدا و بررسی عمقِ توحید اسلامی و مراتب آن است، تا توحید ناب را، با توحید غیر ناب مقایسه کند.

وی در بخش دیگری از سخنان خود به این مسئله پرداخت که آیا این آثار برای کسی که مسلمان نیست ولی خدای مسلمانان را می‌پرستد، بار می‌شود یا نه. یکی از آثار مهم و مطرح در توحید اسلامی، آموزه نجات و رستگاری است. یکی از آثار مهم و مطرح در توحید اسلامی، آموزه نجات و رستگاری است، و اسلام  نجات و فلاح انسان ها را صرفاً در پرتو توحید می‌داند.. پیامبر اکرم(ص) فرمود: «قولوا لا اله الاّ الله تُفْلحوا»، «فبالتوحید حرم اجساد امتی علی النار ». در حدیث قدسی آمده است «انی انا الله لا اله الا انا من اقر بالتوحید دخل حصنی و من دخل حصنی امن عذابی». این همان نکته و ثمره توحید اسلامی‌ است که باید مورد تأکید قرار داد‌، تا نشان دهد هر توحیدی امکان چنین ثمره‌ای را فراهم نمی‌کند، مگر از راه پیامبری عبور کرده باشد.

دوم این که توحید مایه حیات معنوی فرد و جامعه است چنان که علی (ع) فرمود: التوحید حیاه النفس. به این دلیل، قرآن کفار را به جهت دور ماندن از توحید، مرده تلقی کرده و آنان را در مقابل زندگان معرّفی می‌کند. سوم این که توحید اصل اساسی و مشترک تمام ادیان الاهی است . «قل یا أهل الکتاب تعالوا الی کلمه سواء بیننا و بینکم الا نعبد الا الله و لا نشرک به شیئاً لا یتخذ بعضنا بعضاً ارباباً من دون الله» از ویژگی‌های این قبیل توحید تأکیدی است که قرآن بر الاهی بودن آن دارد و مسیر عبور همه آنها را واحد دانسته است.

این عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب افزود: یکی از ویژگی‌های عمده اسلام اعتراف و شهادت به یگانگی خداوند و رسالت پیامبرش محمد(ص) می‌باشد که با کلمه توحید یا شهادتین معرفی و به عنوان دروازه ورود به دین اسلام مورد استفاده قرار می‌گیرد. ما گمان می‌کنیم که توحیدهای غیرادیان ابراهیمی این‌ها را ندارند. اعتراف شرط اساسی ورود به اسلام است. بند دوم شهادتین کار را سخت‌تر می‌کند. پیش‌فرض اعتراف به یگانگی خداوند مستلزم قبولی ابلاغ دین جدید از سوی خداوند توسط پیامبرش است. یعنی اگر ابلاغ صورت نگرفته است پس این دین جدید مورد پذیرش ما نیست و این آثار بر آن بار نمی‌شود ولو این که در مسیری که در آن گام برمی‌دارند، توحید اسلامی در آن‌ها نمود پیدا کند. خدایی را معرفی می‌کنند که گویا خدای مسلمانان است.

وی در پایان سخنانش گفت:‌ غالب بنیان‌گذار آیین ها به شهادت تاریخ به هیچ وجه نه ادعای تأسیس دین جدیدی را داشته و نه مدعی پیامبری بودند بلکه روند تاریخی، از سلسله مرید و مرشد، آیینی را پدید آورده است، که از میان خدایان تنها یگانه پرستی  را ترجیح داند. به نظر نویسنده چنین توحیدی با اشکالاتی مواجه است، از جمله آنها اذن خداوند جهت دعوت مردم است، با استناد به نص معتبر، اجازه داشتن از طرف خداوند یکی از شرایط اطاعت اسلامی است. مورد دوم، فقدان توحید ربوبی در جنبه تشریع است. تشریع، یعنی احکام و تکالیفی که در دین جعل شده و مربوط به اعتقاد عملی است .بنابراین، توحید در تشریع یعنی اعتقاد به اینکه یگانه قانونگذار شایسته، خداوند است و احدی غیر از او مجاز نیست به صورت مستقل و در عرض تشریع الهی برای تنظیم حیات بشری قوانینی وضع کند. البته، ابلاغ تشریع الهی باید از طریق غیر خدا، که همان انسانی از جنس بشر است، صورت گیرد، و این انسان هم باید برگزیده الهی باشد؛ چنین تشریعی در آیین های بشری ابلاغ نشده است. فقدان شریعت در برخی آیین ها ‌، بزرگان آن را به تشکیل کمیته‌ای وا‌داشت تا قانون‌نامه هایی را وضع کنند، بدیهی است این تصمیم صرفاً به نوعی مقررات حقوقی شبیه است نه شریعت دینی. مورد سوم، فقدان توحید ربوبی در جنبه ولایت به معنی حق سرپرستی است. ولایت به این معنا، از شؤون توحید در ربوبیت است ولایت به معنای حق سرپرستی و اعمال ربوبیت توسط خداوند به دو شکل تحقق می‌یابد: الف . به شکل ولایت تکوینی (حقیقی)ب . به شکل ولایت تشریعی (اعتباری(. مورد چهارم، فقدان توحید در اطاعت، چون خداوند مالک و رب و خالق انسان‌هاست و نیز حق است و جز حق نمی‌گوید و به راه حق علم دارد، لذا تنها او شایسته اطاعت مطلق است و اطاعت از غیر او بدون اجازه وی، گام برداشتن در مسیر ضلالت است، و در جای خود ثابت شده است که عینیت اطاعت خدا در اطاعت از قوانین اوست که توسط انبیا بیان می‌گردد. در حالی که در برخی آیین های بشری مثلا آیین سیکهـ اطاعت از خداوند دائم گوش زد می‌شود. منتهی چون قوانینی که مستقیماً از طرف خدا توسط رسول و پیامبر آمده باشد و نص قانون الاهی باشد وجود ندارد، و صرفاً قوانین اخلاقی که انسان‌های مقدس در تعالی انسان بیان کردند اشاره شده است، از این رو می‌توان گفت توحید در اطاعت نیز از قوت و دقت لازم برخوردار نیست. مورد پنجم و ششم، فقدان رسالت، و اجازه از طرف خدا: یکی از شرایط دعوت به توحید؛ داشتن مجوز و رسالت از سوی خداوند است. از سوی دیگر درباره همه پیامبران می‌گوید: لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الکتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط؛ ما پیامبران خویش را با دلایل روشن فرستادیم و با آنها کتاب و معیار فرود آوردیم تا مردم عدل را به پا دارند… این آیه صریحا برپا داشتن عدل را هدف بعثت پیامبران معرفی کرده است. دعوت به خدا و شناخت او و نزدیک شدن به او، یعنی دعوت به توحید نظری و توحید عملی فردی، اما اقامه عدل و قسط در جامعه، یعنی برقراری توحیدی عملی در اجتماع. که هر دو مبتنی به مقام رسالت است و نیز بینه داشتن از طرف خدا دلیل بر این است که مردم در پیروی‌، اعتماد و اطمینان بیابند. که در آیین های بشری با فقدان آن مواجه می‌شویم.

در ادامه نشست، حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر فرمانیان به نقد نظریه مطرح شده پرداخت. وی در بخشی از سخنان خود گفت: بحثی هست که آیا شناخت خداوند کسبی است یا فطری. علمای قدیمی می‌گفتند کسبی است. اما بعضی می‌گفتند فطری است. لذا یک نفر باید خدا را می‌یافت و توحید را بررسی می‌کرد. لذا اگر کسی بود که مطالب پیامبری به او نمی‌رسید و آن شخص خودش به دیدگاه‌های موحدانه‌ای می‌رسید، آیا نمی‌توانیم وی را موحد بنامیم؟ به نظر می‌رسد شما باید این بحث را مطرح می‌کردید. در دعوای بین شیخ صدوق و شیخ مفید نیز این بحث مطرح است.

دکتر فرمانیان در ادامه گفت: نکته دیگر این که باید بین موحد و مسلمان فرق گذاشت. ایشان تمام مبانی خود را بر اساس موحد مسلمان گذاشته است. در حالی که این نظریه این را نمی‌گوید. می‌خواهد بگوید اگر این شخص موحد باشد صرف نظر از این که مسلمان باشد، آیا اگر این شخص دینی بر مبنای توحید آورده باشد می‌توان دین او را در دسته ادیان توحیدی قرار داد؟

نکته دبگر این که آمدن پیامبر از خدا را پیش‌شرط قرار داد و گفت پیش‌شرط کسی که می‌خواهد موحد حساب شود این است که باید از طرف خدا آمده است. آیا می‌توان قانون و تشریع را به عنوان یکی از پیش‌شرط‌های توحید پذیرفت؟ یا این که همین که کسی یگانگی خدا را قبول داشته باشد و بپرسد، موحد محسوب می‌شود؟ باید این مسائل را در نظر گرفت تا بتوان یک نظریه دقیق و درست داد.

پاسخ به سؤالات استادان و دانشجویان حاضر در جلسه، پایان‌بخش این نشست بود.

این نشست دوم آذرماه 1394 از ساعت 12:30 در سالن کنفرانس امام موسی صدر برگزار می‌شد.

گفتنی است دیگر برنامه نشست‌های کرسی‌های آزاداندیشی پژوهشکده ادیان و مذاهب که با مجوز شورای عالی انقلاب فرهنگی و دبیرخانه حمایت از کرسی‌های آزاداندیشی نقد و مناظره برگزار می‌شود به شرح زیر است:

نشست چهارم: تبیین یگانه پرستی در متون وده‌ای و اپه‌نیشدی / نظریه‌پرداز: دکتر محمد روحانی / ناقد: دکتر علی‌رضا ابراهیم / پنج‌شنبه 26 آذرماه 94

نشست پنجم: ایده حد وسط در اخلاق اسلامی / نظریه‌پرداز: دکتر سید حسن اسلامی / ناقد: دکتر محسن جوادی / پنج‌شنبه سوم دی‌ماه 94

نخستین کرسی آزاداندیشی پژوهشکده ادیان و مذاهب با عنوان «تأثیر گناه بر معرفت از منظر قرآن و حدیث» با ارائه دکتر مصطفی جعفرطیاری و داوری دکتر رضا الهی‌منش دوشنبه هجدهم آبان‌ماه برگزار شد.

دومین جلسه این کرسی‌ها نیز با عنوان «بررسی خدمات فلسفه اخلاق بر قلمرو فقه» با ارائه دکتر ابوالقاسم فنایی و داوری دکتر سید حسن اسلامی پنج‌شنبه بیست و هشتم آبان‌ماه برگزار شد.