در جلسه ای که صبح شنبه 11 تیرماه در سالن کنفرانس شهید بهشتی دانشگاه ادیان و مذاهب و با حضور اساتید راهنما، مشاور و داور، نماینده معاونت آموزشی و تحصیلات تکمیلی و همچنین تعدادی از دیگر دانشجویان علاقه مند برگزار شد، پس از گزارش این دانشجو از پایان نامه، استاد داور به نقد و ارزیابی پایان نامه پرداخت. سپس دانشجو از پایان نامه خود با توجه به انتقادات استاد داور و نیز توضیحات اساتید راهنما و مشاور دفاع نمود و در نهایت بعد از شور اساتید راهنما، مشاور، داور و نماینده معاونت آموزشی و تحصیلات تکمیلی موفق به کسب امتیاز قبولی شد.

چکیده پایا ن نامه

در نوشتار حاضر به توصیف و بررسی نظریه اخلاقی امر الهی یا حسن و قبح شرعی با تمرکز بر تقریر علّی از این نظریه در آراء فیلیپ کویین، فیلسوف و متکلم مسیحی، و امام الحرمین جوینی، متکلم اشعری، می‌پردازیم. در عموم نظریات امر الهی، اخلاقْ مبتنی بر دین قلمداد و در تقریر علّی از آن، بر وابستگی وجودی اخلاق به دین تأکید می‌شود. بنابر این تفسیر، اوصاف اخلاقیِ اعمالبه لحاظ وجودی تابع اوامر و نواهی خداونداست. کویین در صورت‌بندی نظریه اخلاقی خویش دو مرحله را سپری می‌کند؛ در مرحلۀ نخست، امر الهی و منزلت‌ اخلاقی را هم‌گستره می‌داند و رابطه آن‌ها را «متقارن» عنوان می‌کند. اتحاد مصداقی و هم‌پوشانی اوامر الهی و منزلت‌های اخلاقی شاخصه اصلی این دیدگاه است. در مرحله بعد، بر اساس ادلّه انباشتی به بازسازی نظریۀ اخلاقی خویش در قالب تقریر علّی از نظریه امر الهی اهتمام می‌ورزد. در بیانی حداکثری از تقریر علّی، نسبت میان امر الهی و منزلت اخلاقی را غیرمتقارن قلمداد کرده و اوامر الهی را شرط علّی کافی و لازم برای تحقق اوصاف اخلاقی عنوان می‌کند. به دنبال انتقادات وارد بر بیان نخست، با بهره‌گیری از اصطلاح اراده پیشین خدا، صورت‌بندی جدید و متعادلی از تقریر علّی ارائه می‌دهد و آن را قابل دفاع‌ترین تقریر از نظریه امر الهی معرفی می‌کند.

در جهان اسلام نیز اشاعره متقدم و به‌ویژه امام الحرمین جوینی در شمار حامیان تقریر علّی یا نظریه حسن و قبح شرعی محسوب می‌شوند. از منظر جوینی، خوبی و بدی امور براساس امر و نهی الهی قابل تبیین هستند و در واقع، خوبی و بدی امور چیزی جز امر و نهی الهی نیست. گرچه نظریه امر الهی به طور عام، و تقریر علّی آن به طور خاص، حاوی بصیرت‌های قابل توجهی است؛ اما کاستی‌های فراوان آن، پذیرش این نظریه را به عنوان دیدگاه اخلاقی جامع دشوار می‌سازد. بر همین اساس، در بخش پایانی این نوشتار همراه با ذکر نقدهای نظریه، به مددرسانی دین در حوزه اخلاق نیز اشاره کرده‌ایم.

واژگان کلیدی:نظریه امر الهی، حسن و قبح شرعی، وابستگی وجودی اخلاق به دین، فیلیپ کویین، امام الحرمین جوینی.