ارزیابی مقایسه ای مذاهب پنج گانه فقهی در باب قاعده اهم و مهم و موارد تطبیق آن

به گزارش روابط عمومی دانشگاه ادیان و مذاهب، در جلسه دفاعیه‌ای که پنج‌شنبه 3 اسفند 96 در سالن کنفرانس شهید بهشتی دانشگاه ادیان و مذاهب با حضور دکتر رضا اسلامی، دکتر حسین حجت خواه به‌عنوان اساتید راهنما، دکتر محمد عشایری، دکتر حسین جاور، اساتید مشاور و دکتر سید جعفر صادقی فدکی، دکتر علی آقانوری، دکتر طاهره سادات نعیمی در جایگاه اساتید داور برگزار شد دانشجو مریم خادمی از پایان‌نامه‌اش دفاع کرد.

در چکیده این پایان‌نامه آمده است:

قاعده «اهم و مهم» در مذاهب پنج‌گانه فقهی مورد استناد واقع می‌شود و اساس آن، ادله و مبانی‌ای است که برای حجیت این قاعده ذکر کرده‌اند. همه مذاهب خمسه، در اصل وجود این قاعده و لزوم برگزیدن اهم هنگام تزاحم احکام در عمل مشترک‌اند، لیکن ادله و مبانی شرعی آن‌ها متفاوت است؛ در کتاب و سنت مشترک‌اند و در ادله دیگر چون اجماع، عقل، قیاس، استحسان، مصالح مرسله و سد ذرایع اختلاف دارند.

این قاعده در امامیه بیشتر در «تزاحم احکام»، «ترتب»، «مصلحت»، «عسر و حرج» و «اجتماع امرونهی» آمده و در «تعارض» و «دلالت امر بر نهی از ضد» نیز به‌طور ضمنی یا مقدمتاً بحث شده و با برخی موضوعات و قواعد ازجمله «لاضرر»، «احکام اولی و ثانوی»، «حکومت و ورود»، «تقیه» و «مسائل مستحدثه» ارتباط دارد.

در مذاهب اهل سنت، قواعدی چون «لاضرر» از مصادر «اهم و مهم» است و در بحث «مصلحت»، «قیاس»، «استحسان»، «اولویت»، «معارضه»، «توازن بین حقوق فرد و جامعه» و در «فقه حکومتی» و بحث «ضرورت» نیز از این قاعده بحث می‌کنند. همچنین این قاعده، در «مصالح و مفاسد» نیز کاربرد دارد.

از مهم‌ترین موارد تطبیق و کاربرد این قاعده در مذاهب، حفظ شریعت و دین، حفظ نظام، حفاظت از بنیان خانواده، برقراری عدالت، حراست از سرزمین اسلامی، عزت و استقلال مسلمانان، حفظ تدین و معنویت جامعه، حفاظت از جان انسان‌ها، امنیت عمومی، حفظ حیثیت اجتماعی انسان‌ها و مسلمانان است.

این پژوهش درصدد است با توجه به اهمیت و کاربرد روزافزون این قاعده در جامعه اسلامی معاصر، باهدف تبیین و تشریح مبانی آن از دیدگاه عقل و شرع، همراه با نقل فقهای امامیه و دیگر مذاهب اسلامی، به واکاوی قاعده مذکور از دیدگاه فقه مذاهب اسلامی بپردازد و مفهوم، ماهیت، جایگاه، گستره، نوع کاربرد و مصادیق آن را از دیدگاه مذاهب پنج‌گانه فقهی ـ‌در جهت حل معضلات کنونی جامعه اسلامی‌ـ به‌دست آورد.

درنهایت، با توجه به معنای اصطلاحی «اهم و مهم» که در ادله و مبانی مذکور نمود یافته، به این نتیجه رسیده‌ایم که هرچند «اهم و مهم» در کتب عامه ذیل مصالح و مقاصد شریعت مطرح می‌شود، ولی مذاهب خمسه اتفاق‌نظر دارند که این مطلب را عمدتاً بایستی در تزاحم بررسی کرد. در باب تزاحم نیز توجه به مصالح و مفاسد، ترتب احکام، زمان و مکان از مواردی است که احراز کننده قاعده «اهمیت» شمرده می‌شود.

کلمات کلیدی: قاعده فقهی، اهم و مهم، تزاحم، مصلحت، ضرورت، اولویت، مذاهب خمسه فقهی