جایگاه عقل و نقل در مبانی معناشناسی و تفسیری ابن تیمیه

در جلسه دفاع از رساله دکتری دانشجو احمدرضا باوقار با عنوان «جایگاه عقل و نقل در مبانی معناشناسی و تفسیری ابن‌تیمیه و نقد آن از دیدگاه علامه طباطبایی»، حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر مهدی فرمانیان به عنوان استاد راهنما، دکتر علی الله‌بداشتی به عنوان استاد مشاور و حجج اسلام دکتر مصطفی سلطانی، دکتر حمیدرضا شریعتمداری و دکتر محمد معینی‌فر به عنوان استادان داور حضور داشتند.

در چکیده این رساله آمده است:

بحث عقل و نسبت آن با نقل، كاركرد و محدوده عقل، یكي از مباحث مهم و تأثیرگذار در شكل‌گیري آراء و عقاید، مخصوصاً در حوزه  دین بوده كه در این زمینه افراط و تفریط‌هاي فراواني صورت گرفته است. غالب مفسران و متكلمان امامیه در اعتبار عقل براي شناخت اصول و معارف دیني مانند شناخت خدا، نبوت و غیره اتفاق نظر دارند. از طرفي ابن‌تیمیه با حمله به متكلمان كه عقل را منبع و ریشه علوم خود قرار داده و ایمان و قرآن را به‌نوعي تابع عقل مي‌دانند، آنان را در اشتباه دانسته و معتقد است كه عقل، شرط در معرفت علوم و صلاح عمل است و با وجود عقل، علم و عمل كامل مي‌گردد ولي در عین حال مستقل نبوده و از ادراک مسائل عاجز است. پس به عبارتي تا حدودي كارایي عقل را قبول دارد؛ اما در مقام معرفت دیني ارزشي براي عقل قائل نیست. وي در عین این‌كه حسن و قبح عقلي را مي‌پذیرد، ملازمه آن با شرع را قبول ندارد و در مقام تعارض عقل و نقل، عملاً نقل را مقدم مي‌داند، خروجي این تفكر، اتخاذ مبناي عدم حجیت فهم عقل و بدعت و هم‌چنین عدم تأویل صفات خبري است كه با این مبنا، جایگاهي براي عقل در نظر گرفته نشده است. پس‌آمدهاي این دیدگاه، شكل‌گیري تفكري است كه با اكتفا به ظواهر و عدم رجوع به موضوع عقلانیت و تأویل، مسئله تعطیل در فهم مفاهیم وحیاني به‌ویژه صفات خبري و ایضاً تكفیر را نهادینه كرده‌اند. علامه طباطبایي با تعریف عقل به این‌كه عقل مبدئي درک كننده تصدیق‌هاي كلي و احكام عمومي است، این نیرو را همواره همراه آدمي دانسته و عقلانیت را نوعي هماهنگي با فطرت مي‌داند. از نگاه علامه، عقل علاوه بر مفتاح بودن دین، نسبت به اصل حقیقت دین، مصباح نیز هست؛ در حالي كه از نگاه ابن‌تیمیه، نهایت جایگاه عقل در معرفت دیني، مفتاح بودن آن است و پس از آن باید مانند اصحاب حدیث به نقل تمسک كرد؛ بنابراین مي‌توان گفت تفاوت دیدگاه علامه با ابن‌تیمیه علاوه بر مبنایي بودن، در ملازمات آن نیز هست. ازجمله این ملازمات، پذیرش یا عدم پذیرش مسئله تأویل است. در این تحقیق، دیدگاه‌هاي معناشناسانه ابن‌تیمیه درباره عقل و نقل و نوع تأثیرگذاري این نظریات در تفسیر و تأویل آیات قران بررسي مي‌شود.